Konflikty Zbrojne - numer 19, luty 2005 - Zjednoczenie Włoch i Niemiec w drugiej połowie XIX wieku

poprzednia strona | spis treści | następna strona

Zjednoczenie Włoch i Niemiec w drugiej połowie XIX wieku
Michał "El Zvis" Żakowski

Historia ziem włoskich i niemieckich do XIX wieku

Włochy

Pierwszym ludem który osiedlił się na terytorium Italii byli Etruskowie. Pierwsze ślady ich osadnictwa podchodzą z IX w. p.n.e. Jakiś czas później na południe półwyspu przybyli Grecy. W 753 roku p.n.e. (według tradycji) założono Rzym. W ciągu kilkuset lat mieszkańcy tego miasta zdominowali inne ludy. Ich państwo obejmowało większą część Europy, a także Bliski Wschód i Afrykę Północną. W IV wieku n.e. na teren Cesarstwa wdarły się barbarzyńskie ludy z Północy. W 395 roku Cesarstwo rozpadło się, a Rzym został stolicą słabszej, zachodniej części. W przeciągu niecałych stu lat pełną kontrolę nad Półwyspem Apenińskim przejęli Germanowie. Północ Italii weszła w skład państwa Franków. Od VIII do X wieku trwały najazdy Arabów na Sycylię, czego efektem było osiedlenie się ich na tej wyspie. Również w X wieku na południu kraju osiedlili się Normanowie. W XIV wieku wybuchła wojna pomiędzy dwoma największymi potęgami morskimi tego regionu, czyli Wenecją i Genuą. W XV wieku południe Włoch weszło w skład Królestwa Hiszpanii. W XVI wieku zainteresowanie ziemiami włoskimi zaczęła wyrażać Austria. Zostały one przylączone Cesarstwu na początku XVIII wieku. W latach 1796-1814 Włochy wchodziły w skład Cesarstwa Napoleona. Decyzją Kongresu Wiedeńskiego Austria odzyskała kontrolę nad Italią. Od tego momentu można zacząć odnotowywać coraz aktywniejsze tendencje separatystyczne.

Niemcy

    Do VII wieku ludy zamieszkujące tereny dzisiejszych Niemiec nie tworzyły większych organizmów państwowych. We wspomnianym VII wieku tereny niemieckie weszły w skład państwa Franków. W IX wieku państwo to rozpadło się na trzy części. Z terenów wschodnich zostało utworzone państwo niemieckie.

    Pierwszy król Niemiec, Ludwik Niemiecki, przyłączył do otrzymanych terenów Alzację i Lotaryngię (Francja), Frzyję (Niderlandy), a także uzależnił od siebie Państwo Wielkomorawskie (Czechy). Jednak wraz ze śmiercią Ludwika (876 rok) państwo rozpadło się. Jeden z synów Ludwika, Karol Otyły, zjednoczyl na krótko nie tylko Niemcy ale także całe dawne państwo Franków. Państwo niemieckie pozostało zjednoczone do śmierci Ludwika III (911). Śmierć tego władcy oznaczała wygaśnięcie wschodniej linii Karolingów. Niemieccy książeta zebrali się na wolnej elekcji i wybrali na niej swojego nowego władcę - Konrada, księcia Frankonii. Po jego śmierci władzę przejęła saska dynastia Ludolfingów. Pierwszy król z tej dynastii, Henryk I Ptasznik, zwasalizował Czechy i Danię. Następca Henryka, Otto I Wielki poszerzył wpływy niemieckie o północ Italii. W 962 roku zmienił nazwę państwa na Święte Cesarstwo Rzymskie. Zrzeszone w jego ramach księstwa wybierały na drodze wolnej elekcji cesarza, sprawujacego formalny nadzór nad tymi terytoriami. W XVI wieku w Cesarstwie wybuchły walki religijne związane z wystąpieniem Marcina Lutra. Konflitky te zostały zażegnane w 1555 roku, kiedy to podpisano pokój w Augsburgu. Względny spokój panował aż do początku XVII wieku. W 1618 roku wybuchła wojna zwana trzydziestoletnią. W jej wyniku część księstw niemieckich utraciła swoje terytoria na rzecz Francji i Szwecji. Inne, jak Brandenburgia czy Saksonia zdobyly ziemie na wschodzie. Jednak najważniejszym skutkiem tej wojny było dalsze rozdrobnienie Niemiec. Cesarz nie posiadał już praktycznie zadnej władzy. Dwie największe niemieckie potęgi - Prusy i Austria - rozpoczęły walkę o dominację w Rzeszy. Po pewnym czasie zawarły jednak porozumienie. Razem uczestniczyły w rozbiorach Polski.
    Na początku XIX wieku na terytorium Cesarstwa wkroczyly wojska napoleońskie. W 1806 r. rozwiązano Cesarstwo. W jego miejscu powstał tzw. Związek Reński. Za kres francuskiej dominacji można uznać lata 1813-1815. W 1813 Wielka Armia, osłabiona po nieudanej wyprawie na Moskwę, zostala dodatkwo zdziesiątkowana podczas powrotu przez terytorium Związku Reńskiego. W 1815 roku nastąpił ostateczny upadek Napoleona. Prusy i Austria należały do krajów które na Kongresie Wiedeńskim miały największy wpływ na wygląd przyszłej Europy. Rozwiązano Związek Reński, na miejscu którego utworzono Konfederację Niemiecką.

Odzyskanie niepodległości

Włochy

    Ogólnie, przez setki lat większości Włochów nie przeszkadzał fakt że nie mają jednego kraju. Zmieniło się to jednak po upadku Napoleona, który zaprowadził tam znaczące reformy, zniweczone przez Kongres Wiedeński. Po krótkim okresie kapitalizmu na terenach włoskich zapanował z powrotem przestarzały feudalizm. Austria, która uzyskała pełną kontrolę nad Włochami, zakazała nawet robienia szczepień przeciwko ospie oraz prowadzenia wykopalisk celem odkopania Pompei. Właśnie w tamtym okresie zaczął kształtować się, trwający do dzisiaj, podział na bogatą Północ i biedne Południe. W roku 1820 zbuntowali się karbonariusze (przeciwnicy władzy absolutnej). Walki trwały do roku 1821 i zakonczyły się klęską Włochów. Przez następne lata Włosi buntowali sie jeszcze wiele razy.
    Różna była wizja wyzwolonych Włoch. Jedni mówili o związku włoskich księstw pod przywództwem dynastii sabaudzkiej, inni jako przywódcę takiej konfederacji chcieli widzieć papieża. Zwolennicy pierwszej opcji byli skupieni wokół Giuseppe Mazziniego, natomiast spośród zwolenników władzy papieskiej najważniejszą postacią był ks. Vincenzo Gioberti.
    Mazzini działał poza Włochami. Na emigracji założył konspiracyjną organizację o nazwie "Młode Włochy", a także zrzeszającą rewolucjonistów z Włoch, Polski, Niemiec i Francji "Młodą Europę". Mazzini dążył nie tylko do zjednoczenia Włoch, ale również do zjedncozenia całej Europy. W jego oczach Europa miala być federacją państw posiadających autonomię, ale będących częścią większej organizacji. Pod koniec lat trzydziestych XIX wieku wpływy Mazziniego we Włoszech zaczęły spadać, na popularności zyskał bowiem nowy papież, Pius IX. Wystarczyło kilka nic nieznaczących reform i gestów aby Włosi, którzy byli zawiedzeni pontyfikatem poprzedniego papieża (Grzegorz XVI) uznali Piusa za dobrego przywódcę dla przyszłych zjednoczonych Włoch.

Camillo Benso

    W 1848 r., w dobie Wiosny Ludów, Włosi zbuntowali się przeciwko Austriakom. Bez walki opanowano Wenecję. Miasto zostało ogłoszone republiką, pod przywództwem Daniela Manina. Pius XVI stracił zaufanie Włochów po tym jak opowiedział się po stronie Austrii. Ich sympatia przeszła na stronę Karola Alberta, króla Piemontu, który ustanowił konstytucję o nazwie Statut Fundamentalny Królestwa. W marcu i maju 1848 r. austriaccy rewolucjoniści okupowali Wiedeń. Karol Albert, wykorzystując osłabienie Monarchii Habsburskiej, kazał swoim wojskom dokonać inwazji na Lombardię, będący od dawna w posiadaniu Austrii region włoski ze stolicą w Mediolanie. Jednak nawet osłabiona armia austriacka, dowodzona przez feldmarszałka Jozepha Radetzkiego, okazała się silniejsza od sił Piemontu, które zostal rozgromione w dwóch bitwach - pod Custozą (lipiec 1848) i Novarrą (1849, w bitwie tej siłom Piemontu przewodził Polak, Wojciech Chrzanowski). Karol Albert abdykował. Na tron wstąpił jego syn, Wiktor Emanuel II. Klęska w wojnie o Lombardię spowodowała odwrócenie się większości Włochów od Piemontu. Ponownie główną rolę zaczeli odgrywać republikanie. W okresie Wiosny Ludów przejęli oni władzę w Rzymie. Jednak dosyć szybko na ratunek papieżowi przybyli Francuzi, dzięki którym odzyskał tron. Wraz z końcem Wiosny Ludów nastąpił także kres Republiki Weneckiej, wcielonej z powrotem do Austrii.

    Nie ustały jednak nadzieeje Włochów na stworzenie własnego państwa. Kolejną nadzieją byl dla nich Camillo Benso, hr. Cavour (region w pobliżu Turynu). Benso porzucił hasło "Włochy zjednoczą się same", które do tej pory przyświecało mieszkańcom Italii. W celu uzyskania niepodległości dążył do utworzenia sojuszu z Francją (jego ojciec był Francuzem, a sam Benso znacznie lepiej mówił w języku zachodnich sąsiadów Włoch). Doprowadził do zaangażowania się Królestwa Sardynii w wojnę krymską. Dzieki temu na konferencji paryskiej w 1856 r. wysłannicy włoscy mogli, jako zwycięzcy wojny, ogłosić światu swoją chęć uzyskania niepodległości. Dwa lata później Benso zawarł tajny traktat z Napoleonem III, na podstawie którego Francja miała pomóc Włochom w wypędzeniu Austriaków.
    Na wieść o tym Austriacy zaatakowali Sardynię, bronioną przez nieliczne oddziały pod przywództwem Giuseppe Garibaldiego. Tymczasem na północ Włoch wkroczyły oddziały francuskie w sile 100 tys. ludzi. Austriacy zostali rozgromieni w bitwach pod Magentą (w pobliżu Mediolanu) oraz Solferino (w pobliżu Mantui). Podczas tej drugiej bitwy wybuchła burza. Okrucieństwo tych walk wstrząsnęło Henri Dunantem, szwajcarskim finansistą, który razem z innym Szwajcarem, Gustave Moynierem, założył międzynarodowy Czerwony Krzyż.

Giuseppe Garibaldi

Pomimo sukcesów jakie odniosła armia francuska, Napoleon rozpoczął negocjacje z Austrią. Pokój pomiędzy krajami podpisano w 1859 r. w Zurychu. Włosi znowu zostali pozostawieni sami sobie.
Jendak Benso udało się doprowadzić do powszechnego plebiscytu na terenie wszystkich państw włoskich, w którym ich mieszkańcy mieli zadecydować czy chcą połączenia z Piemontem. Plebiscyt ten miał miejsce w 1860 roku. Za połączeniem glosowała zdecydowana większość uprawnionych, nie było chyba regionu w których przeważyliby przeciwnicy zjednoczenia. Wynik plebiscytu oznaczał początek zjednoczenia Włoch. Jednak w zamian za zgodę na przeprowadzenie tego plebiscytu Włosi musieli oddać Francji Sabaudię oraz Niceę. Trzeba było jednak pokonać wiele przeszkód.

Mieszkańcy Południa byli raczej zwolennikami opcji głoszonej przez Mazziniego, nie chcieli aby zjednoczenie zostało dokonane pod berłem Piemontu. Mieszkańcom Neapolu bliższy od Benso był Garibaldi. W 1860 r. zorganizował on wyprawę na Sycylię, zakończoną zdobyciem wyspy. Na południu zaprowadzono republikańskie rządy, ziemie należące dawniej do króla niestniejącego już Królestwa Obojga Sycylii rozdawano chłopom. Republikanie z Południa starli się ze zwolennikami monarchii z Północy, Włochom groził nawet wybuch wojny domowej. Garibaldi spotkał się z Wiktorem Emanuelem II na południu Italii, w mieście o nazwie Teano. Tam uznał zwierzchnosć Piemontu nad południowymi Włochami, czego dowodem był okrzyk wzniesiony na cześć Wiktora. Mimo że Włochy zostały zjednoczone, nie ustały do końca konflikty pomiędzy Północą i Południem. Obie części kraju kłócą się do dnia dzisiejszego.

Giuseppe Mazzini

Pierwsze obrady parlamentu zjednoczonych Włoch miały miejsce w Turynie w lutym 1861 roku. W następnym miesiącu Wiktor Emanuel II został oficjalnie ogłoszony królem Włoch. Władał on prawie całymi Włochami, z wyjątkiem Wenecji i Rzymu. Kilka miesięcy po dokonaniu zjednoczenia umarł Camillo Benso. W 1862 r. próbowano pozbawić nieustępliwego Piusa IX władzy nad Rzymem, niestety cel nie udał się. W 1866 r. Austria przegrała wojnę z Prusami, co spowodowało jej znaczne osłabienie, wykorzystane przez Włochów którzy zdobyli Wenecję. W 1870 roku Prusy kolejny raz przysłużyły się Włochom, pokonując Francję która wycofała broniące Rzymu oddziały. Wtedy zdobycie Wiecznego Miasta było jedynie formalnością. Papieżowi pozostawiono jedynie Watykan, a Rzym stał się kolejną (po Turynie i Florencji) stolicą państwa włoskiego. Pius IX nie mógł tego zaakceptować i nazwał siebie "więźniem Watykanu".

Niemcy

    W 1834 roku północnoniemieckie miasta utworzyły Związek Celny, organizację która formalnie byla jedynie związkiem ekonomicznym, w praktyce jednak miasta związkowe utworzyły zalążek przyszłych zjednoczonych Niemiec.
    Tendencje zjednoczeniowe nasiliły się podczas Wiosny Ludów. Na zjednoczeniu zależało głównie mieszczaństwu, któremu o wiele lepiej niż w Konfederacji Niemieckiej żyło się w dawnym Związku Reńskim.
    W maju 1848 do Frankfurtu nad Menem zwołano obrady parlamentu z udziałem przedstawicieli wszystkich państw niemieckich. Najważniejszym punktem jego obrad było oczywiście zjednoczenie kraju. Różne byly wizje takiego państwa. Jedni chcieli aby przyszłymi Niemcami rządzili Habsburgowie, inni zaś w tej roli chcieli widzieć Hohenzollernów. Pierwsza poważniejsza propozycja kompromisu mówiła o oddaniu władzy dynastii pruskiej, jednak administratorem Rzeszy miał zostać arcyksiążę Jan Habsurg. Prusy uznały że taka opcja jest możliwa o ile w skład Niemiec wejdzie tylko ta część Austrii, która dawniej należała do Cesarstwa. Na to jednak nie zgodził się kanclerz Austrii.

Otto von Bismarck

    Z biegiem czasu zdecydowana większość obradujących stała się zwolennikami Hohenzollernów. Chcieli oni aby przyszłym cesarzem Niemców został król Prus, Fryderyk Wilhelm IV. Odmówił on jednak przyjęcia takiego tytułu. Pomimo tego Hohenzollernowie pozostawali wśród Niemców niezwykle popularni. Swoimi piórami poparli ich pisarze tacy jak Gustav Freytag, Johann Gustav Droysen i Heinrich von Treitschke. W 1862 roku na stanowisko premiera i ministra spraw zagranicznych Prus powołano Ottona von Bismarcka. Człowiek ten miał trzy główne cele - chciał usunąć Austrię z Konfederacji Niemieckiej, zjednoczyć państwa niemieckie oraz rozwiązać parlament. Nigdy nie ukrywał swojej niechęci do tej instytucji, zawsze powtarzał że Niemcy nigdy nie zjednoczą się przy pomocy parlamentu.
    Aby móc skutecznie przeciwstawić się Austrii, Bismarck postanowił zacieśnić kontakty pomiędzy Prusami a Rosją. Udzielił Rosjanom pomocy przy tłumieniu powstania styczniowego, wysyłając do nich generała Constantina von Alvenslebena. Rosja, która dotychczas lepsze stosunki miała z Austrią, teraz za sprawą Bismarcka zaczęła zmieniac swoje sympatie.
    W 1864 roku na krótko Prusy i Austria zaczęły współpracować. Stało sie tak za sprawą dwóch księstw - Szlezwika i Holsztynu. Po śmierci króla Danii, Fryderyka VII, królem tego kraju został Chrystian IX, który zamierzał przylączyć Szlezwik o swoich posiadłości. Pretekstem do rozpoczęcia przez Bismarcka interwencji wojskowej była konstytucja uchwalona przez Chrystiana, w której Szlezwik był wymieniany jako jedna z duńskich posiadłości. Dwa mocarstwa z łatwością pokonaly słabiutką Danię. Na mocy konwencji w Gastein z 14 sierpnia 1865 r. Szlezwik stał sie posiadłością pruską, natomiast Holsztyn austriacką. Było to zagranie jak najbardziej korzystne dla Prus. Holsztyn od Wiednia dzieliły setki tysięcy kilometrów, Austriacy mieli skromną wiedzę na temat miejscowych realiów.

    W końcu wybuchła wojna. Prusy miały poparcie Włoch, które zostały jednak rozgromione przez Austriaków w dwóch wspomnianych już przeze mnie bitwach pod Custozą i Novarrą. Pod względem militarnym Austria miała przewagę w artylerii oraz ilości żołnierzy, jednak Prusacy mieli lepsze uzbrojenie i dowództwo. Głównodowodzącym armii austriackiej był gen. Ludwig von Benedek, który traktował tę funkcję jak przykry obowiązek. Z kolei armią pruską dowodził Helmut von Moltke, bardzo ambitny i utalentowany dowódca. Bitwa decydująca o pruskim sukcesie miała miejsce 3 lipca 1866 pod Sadową (w pobliżu Koeniggratz, dzisiaj Hradec Kralove). Armia austriacka zajęła pozycje w wiosce Sadowa. 3 lipca zostały zaatakowane przez Prusaków. W walkach tych nie brała udziału druga armia, dowodzona przez Fryderyka III Hohenzollerna, gdyż nie zdążyła ona jeszcze dotrzeć na pole bitwy. Pierwsze pruskie ataki zostały odparte. Austriacy rozpoczęli kontratak. O 14:30 przybyła druga armia. Szala zwycięstwa przechyliła sie na stronę Prus.
    Podobno w momencie austriackiego kontrataku Bismarck panikował do tego stopnia że zastanawiał się nad popełnieniem samobójstwa. Po tej wygranej Prusacy w szybkim tempie zdobyli Wiedeń. Bismarck, co zaskoczyło wielu ludzi, nie zażądał od Austrii Czech, ani Śląska Cieszyńskiego, a jedynie Holsztyna. Zażądał takze niewielkiej kontrybucji oraz wystąpienia Austrii z Konfederacji. Dlaczego Bismarck tak łagodnie potraktował swoich największych wrogów? Prawdopodobnie zachował się tak aby nie doprowadzić do zawiazania sojuszu austriacko-francuskiego - w czym miały pomóc niskie żadania wobec Austrii oraz traktowanie z szacunkiem cesarza Francji.

    Rozwiązano Konfederację Niemiecką. Na jej miejsce powołano Związek Północnoniemiecki, zszerzający miasta które należały do Związku Celnego. Konstytucję dla tego państwa ustanowił Bismarck. Związek Północnoniemiecki posiadął dwuzibowy parlament, złożony z Reichstagu (sejmu) oraz Bundesratu (Rady Związkowej). Na czele państwa stali kanclerz i prezydent, jednak ten pierwszy odgrywal większą rolę. Kanclerzem został Bismarck, natomiast prezydentem król Prus, Wilhelm Hohenzollern.
    Po pokonaniu Austrii i utworzeniu Związku głównym przeciwnikiem Bismarcka stała się Francja. Zarówno Prusacy jak i Francuzi rościli sobie prawa do tych samych terytoriów. Pretesktem do rozpoczęcia wojny była depesza emska, która była odpowiedzią Francji na pogloski jakoby boczna, katolicka linia rodu Hohenzollernów miała objąć hiszpański tron. Ocenzurowany tekst depeszy został opublikowany w niemieckiej prasie. W lipcu 1870 Napoleon III wypowiedział Bismarckowi wojnę. Chciał on przeprowadzić syzbką ofensywę, która miała kompletnie zdezorganizować pruskie oddzialy. Stało się jednak inaczej - mobilizacja francuskiej armii przebiegała w niezwykle powolnym tempie, natomiast armia pruska zdobywała kolejne francuskie miasta. Ostatecznie już 2 września Napoleon musiał podpisać akt kapitulacji.
    18 stycznia 1871 r. w Wersalu miała miejsce uroczystość proklamowania Rzeszy Niemieckiej. Nowe państwo bylo pod względem organizacyjnym podobne do Związku Pólnocnoniemieckiego, z tą różnica że Wilhelm Hohenzollern nie był już prezydentem, lecz cesarzem, a Bismarck nie był już kanclerzem Związku, a Rzeszy. W marcu 1871 w Paryżu wybuchla rewolucja, słynna Komuna Paryska. Rewolucjoniści ogłosili republikę. W stronę Paryża został wysłany marszałek Moltke z armią. Połączone sily komunardów i garibaldczyków (wśród walczących znalazło się wielu Polaków, min. gen. Jarosław Dąbrowski, gen. Walery Antoni Wróblewski czy August Okołowicz) uległy Prusakom. Zdławienie paryskiej rebelii przypieczętowało tylko sukces Bismarcka, jakim niewątpliwie było zjednoczenie niemieckich terytoriów. II Rzesza, w przeciwieństwie do królestwa Włoch, od początku byla wielkim światowym mocarstwem.

    Otto von Bismarck pozostał kanclerzem Rzeszy do 20 maja 1890 roku, kiedy to został odwołany przez Wilhelma II, syna pierwszego cesarza Rzeszy. Ostatnie lata swego życia "Żelazny Kanclerz" spędzil na spisywaniu pamiętników. Umarł 30 lipca 1898 roku. Jego zwłoki pochowano w mazoleum.

BIBLIOGRAFIA

1. Waldemar Łazuga, "Historia Powszechna. Wiek XIX" Wydawnictwo Poznańskie, 1999
2. Halina Tomalska, "Polska i świat w XIX wieku" Wydawnictwo Juka,
3. Jerzy Prokopczuk, "Historia Powszechna. 1871-1939" Wyd. WSIP, Warszawa 1984
4. Internetowa Encyklopedia Wikipedia

poprzednia strona | spis treści | następna strona