CHI-HA (Typ-97) był najliczniej produkowanym japońskim czołgiem średnim z okresu II Wojny Światowej. Był to typowy czołg Armii Cesarskiej, używany przed i w czasie II Wojny Światowej na obszarze Pacyfiku, włączając Chiny i Wyspy Kurylskie. Jednakże czołg ten ze swoim cienkim pancerzem, względnie małym działem oraz ze słabym silnikiem był nieporównywalnie gorszy od większości pojazdów Aliantów.

Jego niska sylwetka, charakterystyczna okrążająca szczyt pojazdu antena, asymetryczna wieżyczka, złożony przód pojazdu, huśtawkowate zawieszenie dawały mu unikalny wygląd, odróżniający go od innych japońskich czołgów tego okresu. Typ 97 był rozwinięciem lekkiego czołgu Typ 95 i odzwierciedlał proces modernizacji japońskiej broni pancernej przed II wojną światową.

Rozwój

Kiedy pod koniec lat 30. XX wieku czołgi Typ 89 Chi-Ro szybko zaczęły stawać się przestarzałe, Japonia wybrała projekt Mitsubishi jako na następce głównego czołgu wsparcia piechoty i w 1937 roku rozpoczęto produkcję. Chi-Ha był zaprojektowany jako powiększona wersja lekkiego czołgu 95 Ha-Go z dwuosobową wieżyczką, grubszym pancerzem oraz większą mocą silnika, pozwalającą utrzymać dotychczasowe osiągi pomimo 15 ton masy.
<>
W tym czasie Armia Japońska była podzielona na dwa obozy co do tego, jakie czołgi były potrzebne. Imperialny Sztab Generalny, Arsenał w Osace oraz Ministerstwo Wojny chciały jak najszybciej zbudować wiele małych oraz tanich czołgów. Żołnierze na froncie, Arsenał Sagami oraz inni eksperci oczekiwali cięższego czołgu z lepszymi osiągami. Ponieważ obie strony mocno obstawały przy swoich zdaniach, zdecydowano się na produkcję dwóch różnych, eksperymentalnych pojazdów. Było to coś całkowicie nowego, gdyż do tej pory ogłaszano tylko same specyfikacje pojazdów i oczekiwano od zakładów produkcyjnych przedstawiania ich własnych propozycji.

Wady i zalety obu typów były wyraźnie widoczne już w fazie szkiców, więc nawet kiedy pojazdy zostały juz wykonane, różnica zdań nie znikła.

Tokijska fabryka Mitsubishi wykonała model Chi-Ha a Arsenał w Osace zaprezentował model Chi-Ni. „Chi” w nazwie pochodzi od „Chusen-Sha” – czołg średni. „Ha” oraz „Ni” równają sie z „C” oraz „D”, więc Chi-Ha był średnim czołgiem model 3, a Chi-Ni średnim czołgiem model 4.

Japończycy jako pierwsi na świecie, już w 1934 roku, z powodzeniem zastosowali chłodzone powietrzem silniki diesla. Powody, dla których takiego rodzaju silniki zastąpiły chłodzone wodą napędy benzynowe, to:

– silniki benzynowe mogły się zapalić wskutek zbyt szybkiego zapłonu paliwa lub kiedy pojazd otrzymał bezpośrednie uderzenie
– w czasie wojny Japończyczy mogli mieć problemy z dostarczaniem benzyny z powodu braku własnych zasobów
-silniki chłodzone powietrzem były bardziej praktyczne w rejonach, gdzie trudno dostępna była woda

Ponieważ konsensus nie mógł być osiągnięty, wyprodukowano dwa prototypy: Chi-Ha oraz Chi-Ni. Pierwszy ważył 13.5t, osiągał prędkość 35 km/h, a w wieżyczce mieścił dwóch członków załogi. Chi-Ni z kolei ważył 9.8t, jeździł z prędkością 30 km/h i miał wieżyczkę jednoosobową. Grubość pancerza w obydwu czołgach wynosiła 25mm; w wymaganiach podano co prawda 30 mm, ale zaakceptowano jej zmniejszenie ze względu na masę pojazdu. Pancerz przedni wieżyczki Chi-Ha miał grubość 33mm, pancerz przodu kadłuba 22mm, ale z boku osłona miała grubość zaledwie 9 mm, zdecydowanie mniej niż ówczesny brytyjski czołg Matylda i wszystkie mające niedługo powstać czołgi Aliantów.

Dwunastocylindrowy chłodzony powietrzem silnik, który został opracowany dla Chi-Ha, osiągał moc 170 koni mechanicznych (125kW). Dwa inne, eksperymentalne silniki tego rodzaju zostały wyprodukowane przez Mitsubishi oraz Zakłady Metalurgiczne Ikegai. Armia wybrała projekt Mitsubishi V-12 21.71, który również dawał 170 koni.

Podczas gdy Chi-Ha był wciąż w fazie produkcji, 7 lipca 1937 roku wybuchła druga wojna chińsko-japońska. Ograniczenia budżetu czasu pokoju zostały zniesione i Chi-Ha został zaakceptowany jako nowy średni czołg. W czerwcu 1937 został przetestowany w szkole pancernej w Chiba. Dwa ulepszone prototypy zostały sprawdzone w styczniu 1938. Po zainstalowaniu pierwszego i ostatniego koła jezdnego na niezależnym zawieszeniu został oficjalnie zaakceptowany jako „średni czołg TYP 97”.

Typ 97 był wyposażony w działo tego samego kalibru – 57 mm – co czołg Typ 89. Działo miało krótką lufę i stosunkowo małą prędkość wylotową, ale i tak wystarczającą, jako że czołg był przeznaczony do wsparcia piechoty. Jednak okazało się niewystarczające w starciach z opancerzonymi pojazdami. Typ 97 posiadał również dwa karabiny maszynowe 7,7mm, jeden na przedzie kadłuba po lewej, a drugi z tyłu wieży; ten mógł być również zainstalowany na górze wieży i służyć jako przeciwlotniczy. Wieża mogła się obracać o 360 stopni, ale główne działo posiadało własny mechanizm pozwalający na dziesięciostopniowy niezależny obrót. Wieża była również wyposażona w peryskop.

Z przodu pojazdu znajdowały się reflektory. Antena zamocowana była na boku czołu, radio znajdowało się w środku.

Całość korpusu była nitowana i spawana. Miejsca kierowcy i strzelca kaemu znajdowały się w przednim przedziale, przedział środkowy był przedziałem bojowym, a tylny – napędowym. Kopuła dowódcy była umieszczona na wieży czołgu.

Układ napędowy z przekładnią obiegową miał skrzynię biegów z czterema biegami do przodu i jednym wstecznym. Teoretycznie czołg osiągnąć mógł prędkość 42km/h, w praktyce jednak maksymalna prędkość wynosiła 38 km/h, ponieważ gumowe opony kół jezdnych przegrzewały się przy dużych prędkościach.

Rozwój Shinhoto Chi-Ha

„97” była zdecydowanie lepsza od poprzednika, Typu 89, jednakże nadal posiadała to samo krótkolufowe 57mm działo. Tomio Hara, główny projektant, nie był zadowolony z tego powodu i uważał, że czołg powinien posiadać lepsze działo, przystosowane do starć wozów pancernych. Wojskowi jednak byli zadowoleni z aktualnie używanego działa, które było wystarczające podczas konfliktu w Chinach, gdzie nie zdarzały się starcia czołgów z czołgami. Wady działa 57mm uwidoczniły się podczas incydentu w Nomonham, gdzie czołgi sowieckie ze swoimi 45mm działami dokonały znacznego spustoszenia wśród japońskich sił pancernych. To przekonało Armię do stworzenia nowej broni. Rozwój nowego, 47mm działa zakończył się w 1941. Mimo iż kaliber był mniejszy, lufa była dłuższa co przekładało się na większą zdolność penetracji.
<>
Podczas wojny na Pacyfiku Chi-Ha z działem 47 mm był ciągle w fazie testów. Podczas inwazji na Filipiny czołgi japońskie starły się z amerykańskimi M3. Japońskie pociski nie mogły przebić stosunkowo grubych pancerzy wrogich pojazdów, wobec czego Japończycy pospiesznie wysłali do boju nowe czołgi Shinhoto Chi-Ha. Jego działo zostało przetestowane na zdobycznym M3. Z odległości 1000 metrów trzy na sześć strzałów przebiły
przedni pancerz. Z odległości 800 metrów już sześć na dziewięć. Jednak bitwa na Filipinach zakończyła się bez konfrontacji M3 z Shinhoto Chi-Ha.

Począwszy od 1942 model 97 był uzbrojony w działo 47mm Typ 1 o dużej prędkości wylotowej w nowej większej wieżyczce. Był to Ulepszony średni czołg Typ 97 lub Shinhoto Chi-Ha („nowa wieżyczka”). Ta konstrukcja była prawdopodobnie najlepszym japońskim czołgiem do 1945.

Zasadniczo był to kadłub czołgu Typ 97 z wieżyczką czołgu średniego Typ 1 i długolufowym działem. To zwiększyło wagę pojazdu do 16 ton, ale dłuższe działo zwiększyło możliwości bojowe czołgu. Działo przeciwczołgowe 47mm Typ 1 wywodziło się od kilku radzieckich dział przeciwpancernych, które dostały się w ręce Japończyków po incydencie w Nomonhan. Wpływ na jego ostateczny kształt miało też niemieckie działo przeciwpancerne PAK 35/36 37 mm . Kilka dział zostało również przejęte z sił chińskich.

Wszelkie braki i wskazówki z użytkowania Typu 97 zostały później uwzględnione przy projektowaniu i produkcji średnich czołgów Typ 3 i Typ 4, oraz działa samobieżnego Typ 1. Jednak brak surowców ograniczył produkcję tego sprzętu.

Produkcja

Typ 97 był produkowany przez Zakłady Przemysły Ciężkiego Mitsubishi (1224 sztuki). Zakłady Hitachi (335) oraz Arsenał Sagami (ilość nieznaczna). Całkowita liczba wyprodukowanych czołgów pomiędzy 1938 a 1943 wyniosła 2123. W skład tej liczby wchodzi nowy model działa Shinhoto Chi-Ha wraz z działem 47 mm Typ 1. Dokładna liczba pojazdów Typ 97 wyposażonego w działo 57 mm jest nieznana. To oznacza, że ilość średnich czołgów Typ 97 była niewiele mniejsza od Typu 95, ale oczywiście większa niż jakiegokolwiek innego japońskiego czołgu podstawowego.

Następująca liczba czołgów została wyprodukowana w poszczególnych latach:
1938: 25
1939: 202
1940: 315
1941: 507
1942: 531
1943: 543

Pomimo że produkcja osiągnęła szczyt w roku 1943 roku, żaden czołg nie opuścił lini produkcyjnych w roku następnym. W tym okresie nakazano zmianę profilu produkcji na nowy średni czołg Typ 1, nowe działo samobieżne Typ 1 itd.

Powstały następujące wersje specjalistyczne: zabezpieczenia technicznego, saperska z trałem, inżynieryjna, nosiciel mostów, przeciwlotnicze z działami 20mm oraz 75mm oraz działa samobieżne. Na pewnej liczbie czołgów Marynarka zainstalowała działa kal. 120 mm. Wszystkie one wywarły jednak mały wpływ na pola walki ze względu na nieznaczną liczebność.

Użycie bojowe

Typ 97 po raz pierwszy wziął udział w walkach podczas incydentu w Nomonham w lipcu 1939. 3. pułk czołgów już wcześniej otrzymał Typ 97 w zastępstwie „89-tek”, jednak kiedy incydent miał miejsce, wymieniono tylko 4 pojazdy, wliczając czołg dowódcy. Podczas zawziętych walk zginął pułkownik Yoshimaru, właśnie dowódca, kiedy jego czołg otrzymał bezpośrednie trafienie. To było swoiste ostrzeżenie odnośnie możliwości bojowych tego pojazdu. Ale Japonia wkroczyła w II Wojnę Światową zanim rozważono odpowiednie środki zaradcze.

8 grudnia 1941 armia japońska rozpoczęła ofensywę w Malajach. Trzecia grupa czołgowa została włączona do 55. Armii gen. por. Yamashity 25 grudnia. 1., 6. oraz 14. pułk czołgów wzięły aktywny udział w walkach. 1. pułk wchodził w skład 5. Dywizji współtworzącej trzon 55. Armii. Pułk znajdował się pośród pierwszych jednostek, które lądowały w rejonie południowotajlandzkiego miasta Songkhla. Jedną z jego kompani była 3. kompania czołgowa pod dowództwem pułkownika Yamane (dziesięc średnich czołgów Chi-Ha oraz dwa lekkie czołgi Ha-Go), formująca część oddziału Saeki. Kompania znajdowała się na czele ataku i udało jej się przedrzeć przez brytyjskie pozycje obronne. Poźniej brała udział w kampanii w Birmie, a inna sekcja tej jednostki została sformowana w Mandżukuo ze średnimi czołgami oraz działami samobieżnymi na stanie.
<>
Typ 1 Chi-He miał zastąpić Typ 97, ale ponieważ dostawa nowych czołgów opóźniała się, nowa konstrukcja wieżyczki czołgu Chi-He z działem 47mm została zamontowana w Typie 97, a później użyto tego pomysłu w produkcji, co z kolei zaowocowało powstaniem Shinhoto Chi-Ha (Nowa Wieżyczka Chi-ha). Ten czołg został użyty po raz pierwszy podczas walk o Corregidor

Chi-Ha i Shinhoto Chi-Ha były również używane przez Marynarkę Wojenną Japonii wraz z piechota morską na obszarze Pacyfiku oraz w Japonii na wypadek inwazji.

W tym przypadku czołgi posiadały krótkolufowe działa 120mm.

Ponadto, Chi-Ha oraz „Shinhoto Chi-Ha brały udział w walkach o:

– Holenderskie IndieWschodnie
– Francuskie Indochiny
– Guadalcanal
– Mariany
– Guam
– obszary Henan-Hunan-Guangxi
– Imphal
– Leyte-Luzon
– Okinawa
– Mandżukuo ,
– Pólnocny Chosen (Korea)
– Kuryle

Odmiany

– Shi-Ki – czołg dowódcy z działem 37mm w kadłubie zamiast karabinu maszynowego i „fałszywym” działek w wieży. Radio dalekiego zasięgu połączone było z anteną otaczającą wieżę
– Se-Ri – czołg wsparcia technicznego ze składanym żurawiem, zasilany 240 konnym silnikiem.
– Ho-Ni I – usunięto wieżę i zainstalowano 75mm działo, aby stworzyć działo samobieżne.
– Ho-Ni II – jak wyżej, z działem 105mm
– Ho-Ni III – działo zainstalowane w zamkniętym przedziale bojowym, używany jako niszczyciel czołgów
– Czołg saperski – pojazd z dwoma trałami przeciwminowymi (łańcuchy na bębnach) wzorowany na czołgach brytyjskich
– Typ 4 Ho-Ro – 150mm działo zamiast wieży
– Ho-K – Typ 97 z usuniętą wieżą i zamontowanym stalowym dziobem do tworzenia przecinek w lasach. Używany w Mandżurii w walkach z ZSRR; jedna grupa została również wysłana do Nowej Gwinei , aby pomóc w budowie lotniska.
– Specjalny Shinhoto Shi-Ha Typ-97 – z nową wieżą uzbrojoną w działo 47mm Typ 1
– Ka-So, czołg obserwacyjny z fałszywym działem
– Ka-Ha – pojazd z prądnicą wysokiego napięcia; działo w tym czołgu również było sztuczne, a karabinu maszynowego nie było wcale. Czołg przenosił prądnicę, która mogła wytworzyć prąd o napięciu 10000 V
– Typ 97 Chi-Ha – Specjalny Pojazd Szturmowy, z jedno- lub dwuosobową załogą, nieuzbrojony, ale wypełniony materiałami wybuchowymi do przeprowadzania ataków samobójczych.