Wiek XIX był wiekiem w którym bardzo zauważalnym był rozwój tak broni jak i szeroko pojętej techniki oraz nauki. Ogólne postępy tak i gospodarki jak i przemysłu zbrojeniowego, a także zwiększające się wymagania na polu walki spowodowały a raczej wymusiły na rosyjskich konstruktorach zbudowanie karabinu powtarzalnego o zmniejszonym kalibrze.

<>
Dotychczasowy karabin znajdujący się na wyposażeniu carskiej armii, wprowadzony do uzbrojenia w 1869 roku- 10,67 mm karabin piechoty Berdan II, konstrukcji amerykańskiego wynalazcy H. Berdana, okazał się pod koniec XIX wieku bronią przestarzała, o zbyt dużym kalibrze. Kolejną wadą Berdana II była amunicja. W czasie gdy w armi francuskiej stosowano już proch bezrymowy, Rosjanie nadal używali karabinów wytwarzających przy strzale spore ilości czarnego dymu, co zmuszało konstruktorów do zastosowania większego kalibru, po to aby dym wytwarzany przez spalanie prochu w pocisku miał „gdzieś” swoje ujście.

Rosjanie aby dalej móc utrzymać się w ścisłej czołówce najlepiej uzbrojonych armii świata, musieli opracować własną konstrukcję karabinu. Założenia techniczne wysunęło dowództwo sił lądowych, zakładało ono, iż nowy karabin powinien charakteryzować się przede wszystkim lepszą skutecznością, mniejsza niż dotychczas masą, większą szybkostrzelnością praktyczną oraz lepszą niezawodnością działania.

Sztab generalny utworzył specjalną komisję, do której należało wykonywanie próbnych strzelań, prób wytrzymałościowych i technicznych na prototypach broni. Po dwudziestu czterech miesiącach wyżej wymienionej komisji został przedstawiony 8 mm jednostrzałowy karabin, oraz amunicja do owej broni. Autorem i wykonawcą owego karabinu był pułkownik Rogocew. Jego karabin choć uzyskał aprobatę komisji, nie został nigdy zastosowany na szeroką skalę w Armii Radzieckiej.

Wszyscy konstruktorzy tamtych czasów pracowali jednak nad optymalnym kalibrem dla broni strzeleckiej. Prace nad zmniejszeniem kalibru broni prowadziły poza zwiększoną efektywnością, do zwiększenia właściwości balistycznych. Belką w oku konstruktorów był dostępny w tamtych czasach czarny proch, który przy spalaniu wytwarzał duże ilości czarnego dymu oraz pozostawiał wiele mechanicznych resztek, co powodowało potrzebę częstego czyszczenia lufy. Wszystko to powodowało, iż konstruktorzy skupiali swoje projekty wokół kalibru 8 mm który był łatwiejszy przy eksploatacji oraz prostszy w czyszczeniu.

Jednak jak to w wyścigu zbrojeń zawsze następuje pewien zwrot, i takowy w technologii projektowania i budowy karabinów wraz z pojawieniem się prochu bezdymnego. Autorem tego projektu był francuski chemik Vielle. Wykorzystując ten wynalazek, francuska armia jako pierwsza poczyniła odpowiednie kroki do produkcji karabinu o zmniejszonym kalibrze, których owocem był karabin wz. 1886. Karabin ten był zaopatrywany w amunicję z rurowego podlufowego magazynka o pojemności 8 naboi. Wprowadzenie owego karabinu na uzbrojenie armii francuskiej dało jej znaczną przewagę ogniową broni strzeleckiej, a we wszystkich armiach spowodowało automatyczny rozwój prac nad bronią o podobnych parametrach i naciski na jak najszybsze opracowanie podobnego karabinu przez rodzimych konstruktorów, a także jako priorytetowe uznano wprowadzenie go do uzbrojenia.

W Rosji szczególnie intensywnie zaczęto pracować nad opracowaniem podobnej do francuskiego karabinu broni. Przeprowadzono próby broni obcych wzorów, wśród których największą furorę zrobił powtarzalny karabin belgijskiej firmy L. Nagat. Rosjanie jednak nie poprzestawali na wnikliwej analizie produktów belgijskiej fabryki ale także intensywnie pracowali nad własnymi projektami konstrukcyjnymi.

Wśród rosyjskich konstruktorów intensywne były prace dotyczące zwłaszcza opracowania konstrukcji karabinu wielostrzałowego, powtarzalnego. Najbliżej owych założeń był radziecki konstruktor S. I . Mosin który wzorując się na produkcji L. Nagata, ale także z kilkoma własnymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi i po kilku miesiącach prac w 1891 roku zdecydował się pokazać na świat swój karabin wz. 1891. Broń ta wywarła niemałe wrażenie na kierowniczych organach armii co spowodowało znaczne zwiększenie intensywności prac nad nią. W celu przyśpieszenia prac, w zakładach zbrojeniowych w Tule wyznaczono specjalny zespół konstruktorów, który został zobowiązany do uruchomienia produkcji seryjnej.

Próby i doświadczenia z własnymi konstrukcjami oraz karabinami dostarczonymi przez belgijską firmę prowadzono do późnej jesieni 1890 roku. Następowały ciągłe zmiany, w wygladzie i budowie karabinów, a usterki były na bieżąco eliminowane. W efekcie tych prac w marcu 1891 roku konstruktorzy przedstawili komisji około 30 karabinów, które komisja porównała z karabinem firmy L. Nagata.

W rezultacie prób i doświadczeń w zakresie balistyki, szybkostrzelności oraz celności ognia. Jednak przy porównywaniu sprawności działania mechanizmów broni, belgijski karabin legitymował się mniejszym procentem zacięć i większym stopniem niezawodności. Chociaż broń przedstawiona przez firmę z Liege uzyskała w próbach lepsze wyniki to komisja stwierdziła, iż karabiny proponowane przez Mosina przygotowane były w pewnym pośpiechu oraz na starszych urządzeniach, co wpłynęło znacznie na efektywność karabinu. Dlatego komisja brała również pod uwagę także techniczną stronę przedsięwzięcia. Sprawa przemawiającą na korzyść karabinu Mosina była łatwość produkcji, oraz stosunkowo niewielkie koszty produkcji bronie i przygotowania przemysłu do jej produkcji. Znaczące było także to, iż wytwarzanie karabinu Mosina można było zacząć około 4 miesiące wcześniej niż w przypadku broni przedstawionej przez L. Nagata, co zapowiadało szybsze przezbrojenie armii w nowoczesne karabiny.

Opinie zwolenników wzoru karabinu opracowanego przez S. I.

Mosina podzielał także minister wojny P. Wannowski. 13 kwietnia 1981 roku przekazał on Carowi raport o wynikach prób karabinu wz 1891, a także propozycję przyjęcia do uzbrojenia w wojsku właśnie tej broni. Zaproponował on także nazwę dla karabinu – rosyjski trzyliniowy karabin wzór 1891. Car zatwierdził przedstawiony wzór karabinu do produkcji i uzbrojenia armii rosyjskiej, oraz polecił nazwać go trzyliniowy karabinem wzór 1891. W wojskach nazywano powszechnie ten karabin triechliniejką , a w przyszłości nazywano go zgodnie z tradycją: Mosin wz. 1891.

Karabin ten wprowadzony do uzbrojenia wojsk już w 1891 roku okazał się bronią w pełni odpowiadającą ówczesnym wymaganiom pola bitwy, dzięki czemu Rosja nie musiała przezbrajać przez dłuższy czas swojej piechoty w indywidualną powtarzalną broń strzelecką, a nawet nie maiła potrzeby jej gruntownie modernizować.

Charakterystyka

7.62 mm karabin wz 1891 to broń powtarzalna, czterokontaktowa, z zamkiem ślizgowo obrotowym. Urządzenie zabezpieczające karabin przed niekontrolowanym, bądź przypadkowym wystrzałem było proste w budowie, ale za to niepewne i nieporęczne. Działało ono na zasadzie odciągnięcia kurka do tyłu i przekręcenia w lewo. W karabinie Mosina zastosowano także ciekawy i skuteczny autorski sposób zapobiegania równoczesnemu podawaniu dwóch naboi z magazynka równocześnie. Rozwiązanie to było charakterystyczne tylko dla omawianej broni. Nie powtórzono go w żadnym innym wzorze karabinów powtarzalnych.

Lufa o kalibrze 7,62 mm, połączona z komorą zamkową, posiadała część prowadzącą gwintowaną prawoskrętnie. Przyrządy celownicze składały się z celownika ramkowo-schodkowego i trójkątnej muszki, obniżającej się stopniowo ku przodowi.

Długi czworograniasty bagnet typu kłującego wzór 1891 przymocowany był przy wylocie lufy tuleją z odpowiednim wygięciem w które wchodziła podstawa muszki. Osadzenie bagnetu zabezpieczał dodatkowo specjalny pierścień. Ostre zakończenie bagnetu posiadające kształt śrubokręt, stwarzało możliwość używania go jako przyrządu pomocniczego przy rozkładaniu broni. W środkowej części jednolitego łoża drewnianego znajdowały się po obu stronach żłobki chwytowe, ułatwiające trzymanie broni w momencie oddawania strzału. Kolba posiadała metalowy trzewik, natomiast łoże kończyło się z przodu metalową skuwką. Dla uniknięcia poparzenia reki strzelca przez rozgrzaną lufę, przykryto ją drewnianą nakładką.

Warianty

Karabin wz 1891, przyjęty w tym samym roku do uzbrojenia w latach późniejszych modernizowany, stał się podstawą do opracowania szeregu wariantów karabinów i karabinków, przeznaczonych zarówno dla piechoty jak i dla innych rodzajów wojsk i służb.
Pierwsze modyfikacje wynikły z potrzeby modyfikacji konstrukcji dla potrzeb kawalerii. Tak powstał tak zwany wzór drakoński . Otrzymano go skracając o około 76 mm lufę, oraz dokonano kilku nieznacznych uproszczeń karabinu wyjściowego wz. 1891. Do „wzoru drakońskiego” dostosowano także nowy bagnet. Broń ta była przeznaczona przede wszystkim dla oddziałów kawalerii, ale były w nią także wyposażone oddziały saperów. Ten sam karabin lecz bez bagnetu, nazwany został karabinem kozackim .

W oparciu o karabin zasadniczy została opracowana a następnie zatwierdzona wersja karabinka oznaczona jako wz. 1907 i w tym samym roku wprowadzona na uzbrojenie jako indywidualna broń żołnierzy obsługi ciężkich karabinów maszynowych, żołnierzy konnej artylerii oraz żandarmerii.

Przeróbka polegała głównie na skróceniu lufy tym bardziej, że nie przewidywano dla tego karabinka bagnetu, wobec czego jednolite łoże drewniane wysunięte było do przodu aż w pobliże wylotu lufy. Prawie tak samo daleko do przodu jak łoże wysunięta była nakładka drewniana, chroniąca rękę strzelca przed poparzeniem o rozgrzaną w czasie strzelania lufę.

Wieloletnie doświadczenia z eksploatacją karabinów Mosina ukazały potrzebę modernizacji wzorów. Po pierwsze i najważniejsze należało zmodernizować technologię wytwarzania niektórych elementów broni ale myśli konstruktorów były skierowane także w stronę podniesienia wartości bojowej karabinu, ponieważ w armii carskiej priorytetem było stworzenie karabinu samoczynnego, więc modernizacja wz. 1891 była odkładana na dalszy plan. Zasadniczą modernizację karabinu Mosina przeprowadzono dopiero po upływie prawie czterdziestu lat. Dokonali tego znakomicie radzieccy konstruktorzy broni strzeleckiej, między innymi W. Fiodorow, F. Tokariew i A. Diegtiariew. W założeniach modernizacyjnych postawiono szereg warunków dotyczących budowy karabinu. Postanowiono ażeby ulepszenia w konstrukcji nie powodowały potrzeby dokonywania większych zmian w urządzeniach zakładów zbrojeniowych i nie naruszały współzamienności elementów składowych broni.

<< Karabin Mosin wz. 1891/30 (widok z prawej strony)>>

<< Karabin Mosin wz. 1891/30 (widok z lewejstrony)>>
Nowa zmodernizowana wersja broni weszła do uzbrojenia wojsk jako 7,62 mm karabin wz. 1891/30. W konstrukcji broni poczyniono szereg zmian mających na celu poprawienie technologii wytwarzania. Zmieniono zewnętrzny kształt komory zamkowej z graniastego na cylindryczny. Broń ta otrzymała także jedno z najnowocześniejszych rozwiązań w postaci celownika krzywiznowego. W modernizacji zmniejszona także nacisk na język spustowy który po modyfikacji wahał się w przedziale 2-3,2 kg. Długość lufy odpowiadała w przybliżeniu wzorowi drakońskiemu . Ponadto wprowadzono kilka innych mniej ważnych usprawnień i zmian konstrukcyjnych.

Kolejną wersją karabinu Mosin lecz zbudowaną już na bazie zmodyfikowanego już karabinu wz. 1891/30, była broń dla strzelców wyborowych.

Lufa tego karabinu była nieco dłuższa, przygotowana według specjalnej technologii i staranniej wykonana pod względem obróbki mechanicznej. W odróżnieniu od innych wariantów, karabin ten miał rączkę zamkową zagiętą w dół. Karabiny przeznaczone dla strzelców wyborowych nie były wyposażone w bagnet. Dla zamocowania wspornika celownika optycznego, w łożu karabinu wykonane było specjalne wcięcie. Początkowo stosowano celowniki optyczne typu PT i WP. Później wprowadzono dwa nowe typy celowników optycznych PI i PE.

<< Karabin Mosin wz. 1891/30 z celownikiem optycznym>>

Używany w Wojsku polskim celownik optycznego typu PU dawał powiększenie 3,5 krotne oraz pole wiedzenia 4 stopnie 30 minut. Celownik miał długość 169 mm oraz masę 270 g. Używany w mniejszym zakresie celownik optyczny typu PE dawał powiększenie czterokrotne i miał masę 598 g oraz 274 mm długości.

W końcu lat trzydziestych ponownie zwrócono uwagę na potrzebę modernizacji uzbrojenia strzeleckiego. Zaczęto więc udoskonalać kolejne typy broni. Projektanci i konstruktorzy postanowili „dotknąć” modyfikacjami i naszego głównego bohatera, karabin Mosina. Na początku 1929 roku przedstawili oni wyniki swojej pracy komisji państwowej. Wśród nowych projektów znajdował się udoskonalony karabinek wz. 1938. Zyskał on pozytywną ocenę i wszedł do uzbrojenia Armii Czerwonej jako kolejny wariant karabinu wz 1891. Jego główną wadą był brak bagnetu, jednak to tłumaczyło jego przeznaczenie – specjalne rodzaje wojsk. Wbrew pesymistycznym prognozom podczas wojny znalazł on szerokie zastosowanie w oddziałach piechoty, głównie z powodu ze była to broń poręczna, którą można było używać w każdym rodzaju terenu.

W owym czasie mimo wprowadzenia do uzbrojenia bardziej szybkostrzelnej broni indywidualnej, jaką stanowił pistolet maszynowy czy karabin samoczynny, dotychczasowa broń indywidualna, prosta i niezawodna, tj. karabin, im karabinek powtarzalny, przedstawiała bardzo dużą wartość na polu walki i stanowiła najbardziej masowe uzbrojenie wojsk.

Trzeba zaznaczyć, iż nawet podczas trwania drugiej wojny światowej, konstruktorzy nadal pracowali nad ulepszeniem brooni. Od 1944 roku okok karabinu wz 1891/30 i karabinka wz. 1938, w seryjnej produkcji oraz w uzbrojeniu wojsk znalazł się kolejny, drugi wariant karabinka Mosin wz. 1907 oznaczony jako 7,62 mm kbk wz. 1944.
Wzór karabinka z 1944 roku był ostatnim z serii broni powtarzalnej opracowanej przez S. I. Mosina. Pod względem konstrukcji niewiele różnił się od modelu z roku 1938. Posiadał jednak stały, składany bagnet typu szpadowego- kłującego.

Karabiny i karabinki Mosina odznaczały się dużą prostotą w budowie, małą wrażliwością na zanieczyszczenia, niezawodnością w działaniu i dobrymi właściwościami balistycznymi, Składały się z 42 części, podczas gdy inne karabiny z ponad 70 i więcej.
Przesłużywszy klika dziesięcioleci, broń opracowana przez Mosina została wycofana z uzbrojenia, lecz nie dlatego że zestarzała się jako model. Zestarzał się sam typ broni strzeleckiej, wyparty przez szybkostrzelną indywidualną broń samoczynną.

Bibliografia:

– Ireneusz J. Wojciechowski „Karabin Mosin wz. 1891” TBiU 78
– Wikipedia (http://pl.wikipedia.org/wiki/Karabiny_Mosin )
– Wikimedia Commons (zdjęcia)
– Magazyn o broni „STRZAŁ” 5/2005