Dzieje i historia Rosji i narodu rosyjskiego – a raczej narodów wchodzących w skład imperium Romanowów, a później Związku Radzieckiego – są chyba jednymi z najciekawszych, a co za tym idzie, od zawsze cieszą się niezmiennym zainteresowaniem historyków z całego świata i, co najważniejsze, Czytelników. Inną sprawą jest już poziom niektórych książek, których autorzy stawiają sobie za cel przedstawienie jakiegoś okresu czy wydarzenia z dziejów Rosji. Na szczęście takie wątpliwości nie dotyczą przestudiowanej przeze mnie ostatnio książki. Mowa tu o pozycji Orlando Figesa „Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891–1924”. Samego autora nie trzeba chyba specjalnie przedstawiać. Ten zacny i znany profesor historii Uniwersytetu Londyńskiego, jest obok Richarda Pipesa najbardziej znanym znawcą historii Rosji i Związku Radzieckiego na Zachód od Łaby. Obaj są również znani w Polsce. W ostatnich latach nakładem wydawnictwa Magnum z Warszawy ukazały się dwie książki Figesa, mianowicie: „Taniec Nataszy” o dziejach kultury rosyjskiej i kontrowersyjna (do dziś nie doczekała się druku w Rosji, w 2008 roku rząd Federacji nie zezwolił na to ze względu na „obrażanie narodu rosyjskiego”) „Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji”. Obu pozycji nie trzeba specjalnie chwalić, ale należy je przeczytać. Ale nie o nich teraz mowa.

Wydanie książki – pierwszy duży plus

Tym razem książkę Figesa postanowiło wypuścić na rynek dobrze wszystkim znane Wydawnictwo Dolnośląskie z Wrocławia w serii „Wojny i konflikty”. Niniejszą pracę wydano w twardej oprawie, a projekt okładki, jak i samego wydania nawiązuje do całości wymienionej serii. Ogromnym plusem publikacje jest zamieszczone w niej 107 zdjęć, dotąd niepublikowanych i naprawdę ciekawych, pogrupowanych w czterech wkładkach. Są niesamowicie dobrane i często szokujące. Kiedy autor przedstawia wystawne i obfite życie rosyjskich elit, zaraz pod nim znajduje się niejako porównawcze zdjęcie jadłodajni dla ubogich i bezrobotnych. Oczywiście taki dobór materiału ma swój cel – po prostu obrazowo i jasno przedstawić sytuację w carskiej Rosji i wstrząsnąć Czytelnikiem. Słowa „wstrząsnąć” użyłem nie bez powodu. Zamieszczono straszne zdjęcia, przedstawiające kanibali, biedę oraz okrucieństwa wobec jeńców i kontrrewolucjonistów z czasów wojny domowej. Szczególnie wartościowe jest zdjęcie „ojca rewolucji” Lenina z lata 1923 roku.

Książkę podzielono na cztery części podzielone na od trzech do czterech rozdziałów, a każdy przynajmniej na kilka podrozdziałów. Zastosowano podział problematyczny, choć zachowano również chronologię wydarzeń. Należy również wspomnieć, że książka, jak pisze sam autor, to sześć lat pracy, a biorąc pod uwagę objętość, zakres oraz bogatą bibliografie i ilość „przekopanych” archiwów, wcale mnie to nie dziwi.

Obraz Rosji według Figesa

Autor już w tytule jasno przedstawił, co zamierza przedstawić w książce i od pierwszej do ostatniej strony udaje mu się to doskonale, od pierwszego do ostatniego zdania. Orlando Figes rysuje przed Czytelnikiem historię wrzenia społecznego i politycznego, jakim była carska Rosja od połowy XIX wieku po lata 20. wieku XX. Nie jest to jednak po prostu przedstawienie sytuacji, jaką Czytelnik może znać z opasłych i często nudnych podręczników o historii Rosji lub ZSRR. Na kolejnych kartach opisane zostały wszystkie struktury władzy, administracji, władza cara, Dumy, policji, tajnej policji, armii, poszczególnych gubernatorów, a nawet naczelników wsi wobec poddanych Cara Mikołaja II. Autor zarysowuje wsteczną wobec potrzeb społecznych i państwowych postawę dworu i zwolenników samodzierżawia, absolutyzmu oraz nacjonalistycznych i konserwatywnych rządów. Ukazuj sylwetki najważniejszych osób i zarysowuje pełny obraz ludzi, którym najbardziej zależało na pozostaniu przy status quo.

W dodatku robi to w niezwykle szczegółowy i ciekawy sposób, sięgając nie tylko po opisy poglądów najważniejszych sylwetek, ale i przedstawiając ich życie prywatne, poglądy, sytuację gospodarczą oraz specyficzną atmosferę panującą na dworze i wokół rodziny panującej. Arystokracja i według Marksa „klasy posiadające”, szczególnie wywodzące się lub związane z ziemiaństwem i szlachtą oprócz beztroskiego życia prowadziły ciągłą walkę o przetrwanie. Walkę nie tylko z ciągłymi i powtarzającymi się buntami i powstaniami chłopskimi, ale i o pozostanie w dobrej sytuacji finansowej, co było trudne z powodu niewydolności i zapóźnienia gospodarczego Rosji, oraz w łaskach samego władcy, od którego kaprysów i zachcianek zależeli. Figes rysuje przerażający obraz wsi rosyjskiej, przepełnionej biedą, zabobonami, brutalnością, okrucieństwem, pijaństwem, zepsuciem i zacofaniem, co nie znaczy, że z biegiem czasu nie wywodzili się z niej ludzie przedsiębiorczy, inteligentni, chcący zerwać z bolesną tradycją i przeszłością, co nie było takie proste i często groziło ostracyzmem, wykluczeniem ze społeczności a nawet brutalnymi represjami. Rosja końca XIX i z początku XX wieku wydaje się efemerycznym skansenem nierozumianej w reszcie Europy idei i przeżytków, społeczeństwa podzielonego w tak diametralny sposób, że obserwatorom z Zachodu nie mieściło się to w głowie.

Obserwowali przepych i rażące oko bogactwo szlachty, przemysłowców oraz biedę – żeby nie powiedzieć: nędzę – robotników, chłopów, rzemieślników. Jednak i te grupy były niejednolite, podzielone, skłócone, każda większa zbiorowość próbowała odkroić dla siebie jakikolwiek kawałek tortu, który wydaje się, że gnije od góry tak samo jak od dołu. Jakiekolwiek nowe idee czy to lewicowe, centroprawicowe czy prawicowe znajdowały zwolenników i walczyły o swój program, a raczej ideologię. Figes szczegółowo i bez problemu przedstawia czytelnikowi skomplikowaną sytuacje poszczególnych partii czy ruchów politycznych od oktiabristów, partii kadetów i ruchu czarnej sotni po socjaldemokratów, mienszewików i bolszewików. Rozprawia się przy tym z wieloma mitami, niedopowiedzeniami i przemilczeniami, jakie do tej pory towarzyszyły kwestiom relacji między partiami i ich działalności. Przedstawia losy narodu rosyjskiego, ale i narodów wchodzących w skład imperium od najmniejszych guberni, takich jak Besarabia czy gubernie syberyjskie, po największe miasta takie jak Kijów, Moskwa i Sankt Petersburg. Pokazuje obraz powolnego, coraz bardziej nieuniknionego rozpadu starego reżimu, który do końca próbuje się trzymać dawno już znienawidzonych i zaprzeszłych form rządzenia. Autor pokazuje, że zreformowanie i podciągnięcie Rosji było możliwe, ale nie mogły tego zrobić nieliczne „oświecone” jednostki, takie jak książę Lwow czy nawet premier Stołypin, generał Brusiłow i wielu spośród szlachty, arystokracji, przedsiębiorców czy wykształconych ludzi z gminu, którzy widzieli (każdy na swój sposób) palącą potrzebę zmian i reform. Zresztą nie wszyscy rozumieli te potrzeby tak samo. Ruchy takie jak narodników, próbujący nieść „kaganek oświaty” wśród chłopów na wsi, musiały po pewnym czasie umrzeć śmiercią naturalną, a to, co zaobserwowali ich przedstawiciele, młodzi, ambitni ludzie, po prostu ich przeraziło. To i Wielką Wojnę wykorzystali tacy ludzie jak Trocki, Lenin i Gorki, którzy nawet nie musieli walczyć o zwolenników. Nieudolność, głupota i małostkowość rządzących sama przygnała do bolszewików setki tysięcy ludzi. Czytając tę książkę, ma się nieodparte wrażenie, że cudem było nie to, że wybuchła rewolucja, bo to było oczywiste, ale to, że wybuchła pod przywództwem właśnie bolszewików. Wydaje się, że w kraju takim jak Rosja w zarysowanym przez Figesa okresie nie można było nie być rewolucjonistą.

Po przeczytaniu, a raczej przestudiowaniu, i to dokładnym, tejże książki mogę tylko napisać to, że już wiem skąd wziął się tytuł „Tragedia narodu”. Orlando Figes po mistrzowsku przeprowadza Czytelnika przez kolejne problemy, reformy, zagadnienia polityczne, historyczne i propagandowe oraz przez życie ludzi wielkiej Rosji. Nie rzuca przy tym pustych opinii i ocen, a widać w każdym zdaniu wyważenie i kunszt świetnego historyka, choć z wieloma jego opiniami można się nie zgodzić lub chociażby próbować dyskutować.

Tytuł: Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1891–1924
Tytuł oryginalny: A People’s Tragedy. The Russian Revolution 1891–1924
Autor: Orlando Figes
Wydawnictwo: Dolnośląskie
Miejsce i rok wydania: Wrocław 2009
Ilość stron: 921
ISBN 978-83-245-8764-3