Historia dwudziestego wieku naznaczona jest trzema zasadniczymi konfliktami: pierwszą i drugą wojną światową oraz zimną wojną, która jeśliby przestała być zimna, zepchnęłaby dwie poprzednie w cień, a być może nawet zakończyłaby istnienie ludzkości. Rywalizacja toczona w drugiej połowie dwudziestego wieku między dwiema ideologiami wspieranymi przez dziesiątki tysięcy głowic nuklearnych wpływała na wszystkie dziedziny życia we wszystkich krajach. Nawet te najmniejsze i najsłabiej rozwinięte musiały się opowiedzieć po jednej ze stron, a nawet jeśli pozostały niezaangażowane, musiały dostosować się do dwubiegunowego podziału świata.
Ponad dwie dekady, które upłynęły od zakończenia zimnej wojny, pozwoliły na dotarcie do wielu nowych archiwów, a także stworzyły dystans niezbędny do szerszego spojrzenia na czas rywalizacji Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Dlatego właśnie badacze z Uniwersytetu Cambridge zdecydowali się, pomimo wydania na ten temat już tysięcy opracowań, napisać kolejną historię zimnej wojny. W odróżnieniu od wielu innych prac ta nie koncentruje się wyłącznie na dwóch głównych uczestnikach, ale proponuje spojrzenie prawdziwie międzynarodowe, dlatego w skład zespołu autorów wchodzą przedstawiciele wielu państw i kontynentów. Każdy z nich przedstawia własne spojrzenie, z perspektywy Czech, Chin, Korei czy Japonii. Amerykanie, Brytyjczycy i Rosjanie oczywiście także są szeroko reprezentowani. W składzie autorów pierwszego tomu nie ma natomiast ani jednego Polaka.
Tom „Geneza” jest pierwszą częścią trylogii obejmującej całą zimną wojnę i omawia lata 1945–1962. Oczywiście taki zakres – jak każdy inny – może być kwestionowany, ponieważ kubański kryzys rakietowy trudno uznać za genezę zimnej wojny; było to raczej jej apogeum. Znajdą się jednak liczne argumenty za takim podejściem, a jednym z nich może być pierwsza fala dekolonizacji, na którą zimna wojna miała ogromny wpływ. Czy się to komuś podoba czy nie, takie daty Autorzy uznali za najwłaściwsze i pozostaje nam się jedynie zagłębić w to, co dla nas przygotowali na ponad 500 stronach.
W dwudziestu trzech rozdziałach omówiono takie kwestie jak: wpływ zimnej wojny na światową gospodarkę, formowanie się amerykańskiej i radzieckiej polityki zagranicznej po zakończeniu drugiej wojny światowej, plan Marshalla, podział Niemiec, proces sowietyzacji Europy Wschodniej, sytuację na Bałkanach i w państwach trzeciego świata, przejęcie władzy przez komunistów w Chinach, wojnę koreańską, przejście od okupacji Japonii do jej sojuszu z Zachodem, pierwsze bunty ludności w demoludach, sojusze i spory radziecko-chińskie, kwestię światowej ropy naftowej, wpływ rywalizacji mocarstw na kulturę czy politykę wewnętrzną poszczególnych państw.
Tematów jest bardzo wiele i wszystkie zostały opisane na wysokim poziomie wymagającym od Czytelnika pewnej choćby minimalnej wiedzy o danych zagadnieniach. Autorzy poszczególnych rozdziałów nie koncentrują się jedynie na przestawieniu faktów i umiejscowieniu ich pod konkretnymi datami (tych jest w książce niewiele), ale poświęcają więcej miejsca procesom i wzajemnym oddziaływaniom uczestników i wydarzeń na to, co działo się w przyszłości. Przy tym narracja jest prowadzona w sposób jasny i klarowny, więc nawet duża objętość materiału i niekiedy skomplikowanie materii nie sprawia żadnych trudności w czytaniu czy zrozumieniu, o czym mowa. Pod względem konstrukcji książka stanowi znakomite uzupełnienie wielu innych publikacji, które przedstawiają jedynie fakty, ale bez głębszej analizy. Przy tym Czytelnik nie jest ograniczony do jedynej słusznej wizji redaktorów odpowiadających za całość pracy, ale może zapoznać się z różnymi, niekiedy dokładnie przeciwstawnymi ocenami Autorów poszczególnych rozdziałów. Przykładem może być ocena amerykańskiej siły wojskowej w latach pięćdziesiątych. Według jednych były one potężne, ponieważ dysponowały największym arsenałem jądrowym i środkami do jego przenoszenia oraz najlepszym zapleczem gospodarczym, a według innych – kraj był słaby, a siły konwencjonalne znajdowały się w rozkładzie, przez co omal nie doszło do porażki w pierwszej fazie wojny w Korei, a w wypadku wojny ze Związkiem Radzieckim jedyną metodą zwycięstwa byłaby wielka wojna atomowa. Takich kwestii jest więcej i jest to bardzo dużą zaletą książki.
Oczywiście niektóre z nich mogą być dyskusyjne, jak twierdzenie, że Stalin w latach 1952–1953 nie planował kolejnej wielkiej czystki, której początkiem była sprawa kremlowskich lekarzy lub też opinia jakoby Stalin nie od razu miał pomysł narzucenia reżimów komunistycznych w Polsce i pozostałych krajach regionu. Niemniej warto zapoznać się z rzeczową argumentacją Autorów.
Inną zaletą szerokiego potraktowania tematu i nieskupiania się wyłącznie na dwóch największych mocarstwach – chociaż siłą rzeczy niemal wszystko, co działo się na świecie, miało związek z jednym, drugim bądź oboma na raz – jest opisywanie również mniej znanych epizodów zimnej wojny, jak amerykańska pomoc wojskowa dla Jugosławii czy Pakt Bałkański utworzony w 1953 roku przez należące do NATO Turcję i Grecję oraz komunistyczną Jugosławię. To tylko dwa przykłady, ale podobnych drobnych, ciekawych epizodów znajdziemy w książce znacznie więcej.
Rzeczy idealne niemal się nie zdarzają i ta książka również się do nich nie zalicza, chociaż poniższe niedociągnięcia z pewnością nie mogą rzutować na generalnie bardzo wysoką ocenę.
Wspomniane wcześniej założenie, że Czytelnik będzie już dysponował jakąś wiedzą na temat opisywanych wydarzeń, w niektórych miejscach poszło za daleko. Tak jest moim zdaniem na przykład na stronie 183, gdzie opisywane jest polskie referendum z 1946 roku. Norman Naimark pisze: „Polakom i tak udało się zamanifestować swoje niezadowolenie z komunistów, odpowiadając «nie» na pierwsze, symboliczne i najważniejsze pytanie”. Nigdzie jednak nie znajdziemy treści wszystkich trzech pytań ani nawet tego jednego, symbolicznego (Czy jesteś za zniesieniem Senatu?). Nie wytłumaczono też, dlaczego właśnie to pytanie było symboliczne i kluczowe. Dla każdego, kto uważał na historii w szkole, będzie to w miarę oczywiste, ale książka skierowana jest do odbiorcy światowego, a ten niekoniecznie musi znać historię polskiego referendum. Podobnie jest też w kilku innych przypadkach.
Inne uwagi dotyczą już raczej polskiej redakcji. Chodzi mianowicie o angielską pisownię rosyjskich nazwisk, chociaż sprawa dotyczy oczywiście jedynie autorów książek, a nie postaci historycznych, jak Chruszczow. Większym może nie błędem, ale niedociągnięciem polskiego wydania jest pozostawienie oryginalnej, jedynie angielskiej bibliografii i niezaznaczenie książek, które mają już polskie wydania. A jest ich sporo z książką Teresy Torańskiej „Them”, czyli „Oni”, na czele. Do tego dorzucić można jeszcze taką drobnostkę jak pułki zamiast eskadr lub skrzydeł w amerykańskim lotnictwie, ale to właściwie wszystko, do czego można się przyczepić w tej bardzo ładnie wydanej i dobrze przetłumaczonej książce wydanej przez Napoleona V.
„Historia zimnej wojny” zawiera potężną dawkę wiedzy i jest znakomitym uzupełnieniem lub też nowym spojrzeniem na tematy poruszane we wcześniejszych opracowaniach tematu. Międzynarodowej podejście rzuca nowe światło na ewolucję zmagań między mocarstwami. Jest przy tym dobrze przygotowana i bardzo ładnie wydana. Zdecydowanie jest warta swojej niemałej ceny (na okładce 85 zł). Ja już nie mogę się doczekać kolejnych tomów.
Praca zbiorowa pod red. Melvyna P. Lefflera i Odda Arnego Westada – „Historia zimnej wojny. Geneza”. Przekład: Mateusz Grzywa. Napoleon V, 2017. Stron: 536. ISBN: 978-83-65746-97-9.
