Kultura materialna Hunów w Europie

W tym artykule chciałbym przedstawić zarys stanu badań nad kulturą materialną Hunów zamieszkujących Europę w IV i V wieku naszej ery. W pierwszej części przedstawiam historię imperium huńskiego, od pojawienia się Hunów na nadczarnomorskich stepach w 375 roku do ich rozbicia w bitwie nad rzeką Nedao, ogólną charakterystykę Hunów, ich wygląd i zwyczaje. W drugiej opisuję niektóre ze znalezisk archeologicznych z okresu huńskiego. Są to głównie groby, w których pochowano Hunów lub członków sprzymierzonych plemion. Plemiona te charakteryzowały się praktycznie identycznym ubiorem i ekwipunkiem co Hunowie. Kolejna część to artefakty z grobu w Jakuszowicach – chyba najbardziej znanego znaleziska dotyczącego Hunów na ziemiach polskich. Z braku źródeł nie opisywałem pozostałych grobów huńskich w Polsce, znalezisk z Jędrzychowic i Przemęczan. Na końcu trzeciej części znajduje się podsumowanie. Ostatnia sekcja to kalendarium przedstawiające najważniejsze wydarzenia w dziejach Hunów, od ich pojawienia się w historii do całkowitego zniknięcia jako samodzielnej grupy.

Opierałem się głównie na książce „Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie” autorstwa Krzysztofa Dąbrowskiego, Teresy Nagrodzkiej-Majchrzyk i Edwarda Tryjarskiego.

Jest to temat ciekawy, ale niezbyt szczegółowo opisany w polskojęzycznej literaturze historycznej. Mam nadzieję, że moja praca choć w małym stopniu zdoła go przybliżyć.

Hunowie w Europie

W połowie IV wieku na czarnomorskich stepach pojawili się Hunowie. Ten pochodzący ze wschodnich rejonów Wielkiego Stepu koczowniczy lud na zawsze zmienił oblicze Europy, rozpoczynając tak zwaną wielką wędrówkę ludów. Podporządkowali sobie Alanów i Ostrogotów, Wizygotów zepchnęli na południe, za Dunaj, na ziemie bizantyjskie, a Germanów na zachód i utworzyli potężne państwo rozciągające się od Kazachstanu po Ren i od Bałtyku po Dunaj.

Podobnie jak i inne ludy koczownicze nie zostawili po sobie źródeł pisanych, dlatego ich przedeuropejska historia nie jest dobrze znana. Jordanes pisał, że pochodzą od czarownic, które gocki król wygnał do Azji i które sprzymierzywszy się z diabłem, wydały na świat plemię „skarłowaciałe, cuchnące i mizerne, ledwo przypominające ludzi i nie mające języka poza bełkotem”.1

Najciekawszą i chyba najtrafniejszą teorię pochodzenia Hunów wysunął w 1758 roku francuski historyk Joseph de Guignes. Wywodził on Hunów od ludu Xiongnu, który stworzył potężną konfederację plemion zajmującą na przełomie III i II wieku p.n.e. tereny od jeziora Bałchasz po Mandżurię i od Bajkału po południowe krańce obecnej Mongolii Wewnętrznej. W I wieku p.n.e. zostali podbici przez Chińczyków, a w I wieku n.e. część z nich odzyskała niepodległość. Ostatnia wzmianka o niezależnych od Chin Xiongnu pochodzi ze 153 roku. De Guignes nie uzasadniał swojej teorii, po prostu stwierdził, że Hunowie byli potomkami Xiongnu. A o słuszności jego tezy może świadczyć fakt, że w sanskryckich dokumentach Xiongnu są nazywani Hūna. Nie oznacza to jednak, że Hunowie, którzy pojawili się w Europie byli potomkami Xiongnu. Mogli być plemieniem sprzymierzonym z nimi i używającym ich imienia, uważając się za kontynuatorów ich państwa. Po wkroczeniu do Europy Hunowie, podobnie jak Xiongnu siedem wieków wcześniej, stworzyli konfederację plemion, w skład której wchodzili Gepidzi, Alanowie, Sarmaci, Rugiowie i Skirowie

O związkach Hunów z Xiongnu może świadczyć też fakt, że w grobowcach Xiongnu w górach Ałtaju odnaleziono podwójnie zagięte łuki, z jednym ramieniem dłuższym od drugiego. Identycznych używali później Hunowie. Poza tym na terenach należących kiedyś do Hunów znajdowane są kotły, które zepewne wywodzą się od kotłów używanych przez Xiongnu. I również były one zakopywane na brzegach rzek.

Hunowie wyruszyli ze środkowowschodniej Azji na zachód najprawdopodobniej z dwóch powodów.

Pierwszym było pustynnienie stepu, drugim – przegrana wojna z Awarami.

Jako pierwsi ofiarą Hunów padli Alanowie, którzy wyparci przez nich, najechali na Ostrogotów i zajęli ich państwo. Po tych wydarzeniach Wizygoci – mieszkający na północnym brzegu dolnego Dunaju pobratymcy Ostrogotów – zwrócili się o pomoc do cesarza Walensa, który zezwolił im na przekroczenie Dunaju w zamian za zasilenie jego armii. Wizygoci, nie mogąc się doczekać obiecanych przez cesarza dostaw żywności, zaczęli się buntować i rozgromili pod Adrianopolem armię bizantyjską. W bitwie poległ cesarz Walens, a ośmielone zwycięstwem Wizygotów inne plemiona germańskie wycofujące się przed Hunami przekraczały Ren i osiedlały się na Bałkanach. Ostatniego dnia 406 roku połączone siły Wandali, Swebów, Alanów i Burgundów przekroczyły Ren, zaczęły pustoszyć Galię, wkroczyły do Italii, a następnie zajęły zachodnią i południową Hiszpanię – wschodnia część Półwyspu Iberyjskiego opanowali już przez przybyli znad Dunaju Wizygoci.

Na opuszczone ziemie wkroczyli Hunowie. Zajęli tereny na nizinie Panońskiej, w dorzeczu Cisy i narzucili zwierzchnictwo wszystkim plemionom między Wołgą a Renem – były to głównie plemiona tureckie, germańskie i słowiańskie. Hunowie byli realnym zagrożeniem dla cesarstwa. Od 430 roku cesarz Konstantynopola płacił im coroczny trybut, mający zapewnić bezpieczeństwo jego państwu. Dodatkowo do huńskiego przywódcy przybywali zakładnicy z wybitnych rzymskich rodów.

Obyczaje i wygląd Hunów opisuje rzymski historyk Ammianus Marcellinus:

„Maleńkim chłopcom nacina się u Hunów policzki żelazem, i to głęboko, aby blizny powstrzymywały wykłuwanie się zarostu. Tak więc starzeją się bez brody, podobni eunuchom. Budowy są krępej i silnej, karki mają grube; przeraźliwie brzydcy i koślawi, przypominają bestie dwunogie albo owe z gruba ciosane słupy o ludzkich obliczach przy poręczach mostów. Nie potrzebują ani ognia, ani też przypraw do jedzenia. Żywią się bowiem korzeniami roślin dziko rosnących i półsurowym mięsem jakiegokolwiek zwierzęcia; podkładają kawałki pomiędzy uda swoje a grzbiet konia i tak je nieco ogrzewają. Nigdy nie wychodzą do krytych domostw, unikając ich niby grobowców. Toteż nie znajdzie się u nich nawet namiot zwieńczony choćby poszyciem trzciny. Krążą tu i tam po górach i lasach, przyzwyczajeni już od kolebki do znoszenia głodu i pragnienia. (…) Odzież ich to szmaty lniane albo zszyte ze skórek myszy leśnych; (…) Gdy raz włożą na szyję koszulę barwy szarej, nie wcześniej ją zdejmą lub zmienią, póki sama się nie rozpadnie na kawałki od brudu. Głowy przykrywają okrągłymi czapami, mocno owłosione nogi skórami koźlimi, a buty ich, nie obrobione na żadnym kopycie, nie pozwalają im stąpać swobodnie. (…) Spędzają na koniu dni i noce; kupują i sprzedają, jedzą i piją, a pochyleni nad karkiem zwierzęcia zapadają w sen głęboki. Gdy się odbywa narada poświęcona sprawom najważniejszym, wszyscy biorą w niej udział tymże sposobem: siedzą na swych koniach. Nie są poddani żadnym surowym rządom królewskim, wystarcza im czasowe przywództwo możnych. (…) Wojownicy to niebezpieczni. Najpierw, jeszcze z daleka, ciskają dzidy o kościanych ostrzach, dobrze przytwierdzonych sztuką zadziwiającą. Potem od razu przemierzają galopem przestrzeń, co dzieli ich od przeciwnika i walczą wręcz żelazem, z całkowitą pogardą własnego życia. A kiedy wróg całą uwagę skupia tylko na ostrzu oręża, niespodziewanie zarzucają nań skręcone powrozy; tak skrępowany nie może już w ogóle się poruszać. Wśród Hunów nikt nie orze, nikt nawet nie dotknie pługa. Nie mając stałych siedzib podobni są stale uciekającym. Za mieszkania służą im wozy. Tam ich małżonki szyją ową odzież, co wstręt budzi, tam miłość uprawiają i wychowują dzieci, póki nie podrosną. Toteż żaden z nich nie potrafi powiedzieć, skąd pochodzi: gdzie indziej bowiem został poczęty, gdzie indziej zrodzony, i jeszcze gdzie indziej wychowany.

(…) Niby tępe bydlęta nie mają żadnego pojęcia, co uczciwe, a co nie. Mowa ich pokrętna i ciemna, a część jakiejś religii lub choćby tylko zabobonu w niczym ich nie krępuje. Pałają wszakże niezmierną żądzą posiadania złota”.2

Opisowi Marcellinusa nie można za bardzo ufać, gdyż autor nigdy nie widział Huna, opierał się tylko na przekazach innych osób. Szczególnie wątpliwy wydaje się zwyczaj nacinania policzków. Nie ma żadnych innych źródeł potwierdzających ten zwyczaj, nie jest też on spotykany u innych ludów z rejonu Wielkiego Stepu i Syberii. Hunowie byli z całą pewnością niewielkiego wzrostu, podobnie jak większość ludów stepowych. Mieli wysokie, wyraziste kości policzkowe i słabe owłosienie na twarzy. Nosili przeważnie długie włosy zaplecione w warkocz. Jeździli na małych koniach stepowych, charakteryzujących się siłą i wytrzymałością. Jako że większość życia spędzali w siodle, z pewnością nie mieli prostych nóg.

W 447 roku władca Hunów Attyla dotarł z wojskami aż pod Konstantynopol, spod którego wycofał się dopiero po oddaniu mu twierdz naddunajskich i zwiększeniu trybutu. Trzy lata później najechał cesarstwo zachodnie. W 451 roku na Polach Katalaunijskich odbyła się wielka bitwa pomiędzy Hunami a wojskami rzymsko-germańskimi dowodzonymi przez Aecjusza, który poznał Attylę, będąc w młodości zakładnikiem u huńskiego władcy. Po bitwie Hunowie wycofali się, by następnie najechać Italię, gdzie zniszczyli Akwileję i dotarli pod Rzym. Zmęczeni epidemią, przyjęli rozejm i wrócili do swoich siedzib, które zaatakował cesarz Konstantynopola.

Attyla zmarł w 453 roku. W następnym, w bitwie nad rzeką Nedao, dowodzeni przez Ardaryka Gepidowie pokonali Hunów i zniszczyli ich państwo.

Stanowiska archeologiczne z okresu huńskiego

Badania archeologiczne na terenie Europy Środkowej i Wschodniej przyniosły odkrycie wielu pozostałości z okresu huńskiego. Dzięki nim możemy lepiej poznać kulturę materialną Hunów.

Najbardziej znanym znaleziskiem na terenach polskich jest odkryty w 1911 roku w Jakuszowicach grób wojownika pochowanego z koniem. Za związkiem pochowanego w nim młodego mężczyzny z kulturą huńską świadczy obecność zdobionego złotymi blaszkami łuku refleksyjnego. Podobne łuki znane są z grobów i znalezisk ofiarnych związanych z ludnością huńską, głównie z rejonu Kotliny Karpackiej i uchodzą za symbol władzy. Można więc wywnioskować, że pochowany mężczyzna należał do elity huńskiego państwa, aczkolwiek sam raczej nie był Hunem. Za związkiem ze środowiskiem koczowniczych Hunów przemawia również fakt odkrycia go na dużej głębokości (6 metrów), zastosowanie rytuału szkieletowego i pochówek konia. Na wyposażeniu grobu znajdowały się, oprócz wspomnianego łuku:
• części rzędu końskiego wykonane ze srebra i złota z ornamentem stemplowym
• bogato zdobione okucia i sprzączki pasa
• bursztynowy krążek zwieńczony almandynem, osadzony w złotej oprawie

Kolejnym ważnym znaleziskiem jest grób w Jędrzychowicach. Pochowano w nim kobietę o głowie zniekształconej w charakterystyczny dla Hunów sposób. Na wyposażeniu grobu są złote okucia diademu wysadzanego almandynami, złote i pozłacane sprzączki oraz brązowa czara. Jednak najważniejszym artefaktem znalezionym w grobie jest brązowy kocioł reprezentujący jedną z dwóch charakterystycznych form zabytków tego typu. Ten typ huńskich kotłów nazwano „kotłami typu jędrzychowickiego”.

Trzecim ważniejszym znaleziskiem okresu huńskiego w Polsce jest grób w Przemęczanach. Pochowany w nim człowiek miał intencjonalnie zniekształconą czaszkę, a na wyposażeniu jego grobu były:
• często spotykany u Hunów półksiężycowaty kolczyk
• krótki jednosieczny miecz

Najstarsze znaleziska dotyczące Hunów europejskich znajduje się na terenach Rosji i Ukrainy. Szczególnie urodzajne w huńskie pozostałości są rejony między Donem i Wołgą. Były to ziemie zamieszkiwane przez Hunów przed rozpoczęciem wędrówki na zachód.

W okresie tym Hunowie nie tworzyli jeszcze potężnej konfederacji i nie ma wątpliwości, czy w znajdowanych tam grobach są pochowani Hunowie, czy też członkowie sprzymierzonych plemion upodabniający się do Hunów poprzez ubiór, ozdoby i zniekształcanie czaszek.

We wsi Wierchne Pogromnowo znaleziono szkielet kobiety, zwrócony głową na północ, przykryty częściowo szkieletem konia. Znaleziono koło niej półksiężycowaty złoty kolczyk, kilka fragmentów złotego diademu i paciorek z opalu. Przy czaszce konia leżały brązowe fragmenty uzdy. Grób jest datowany na przełom IV i V stulecia.

Szkielet kobiety znaleziono też w Lenińsku, niedaleko Wołgogradu. Podobnie jak ten z Wierchniego Pogromnowa był zwrócony głową w kierunku północnym. Oba groby różnią się przede wszystkim tym, że kobietę z Lenińska pochowano w trumnie, po której zachowały się metalowe okucia narożników. W grobie znaleziono kości barana i byka. Te pierwsze leżały rozrzucone między ręcznie lepionymi glinianymi garnkami znajdującymi się na wyposażeniu grobu, drugie u nóg pochowanej w nim kobiety. Zmarła wywodziła się zapewne z huńskiej arystokracji, o czym świadczyć mogą bogate ozdoby, w które była przystrojona. Znaleziono:
• resztki złotego diademu z wąskiej i cienkiej ornamentowanej blaszki
• złote zawieszki
• fragment chińskiego lusterka o średnicy 11 cm.
• złote blaszki – zawieszki o trapezowatym kształcie
• srebrna bransoleta na lewej ręce
• złoty pierścień na palcu lewej ręki
• owalny medalion z fioletowego szkła oprawiony w złoto
• kolista sprzączka żelazna
• mały żelazny kindżał – znajdował się wraz z lusterkiem pod głową zmarłej

Grób ten datuje się na koniec IV – początek V wieku n.e.

W naddońskiej wiosce Niedwigowka dokonano przypadkowego odkrycia zespołu przedmiotów z okresu huńskiego. Prawdopodobnie były wyposażeniem grobu. Odkrycia dokonały osoby niemające nic wspólnego z archeologią, które wydobyte przez siebie zabytki przekazały do muzeum w Taganrogu i nie zabezpieczyły miejsca, w którym znalazły artefakty, więc część z nich uległa rozproszeniu. Dlatego trudno jest zinterpretować charakter tego zespołu. W skład zespołu przedmiotów znalezionych w Niedwigowce wchodziły:
• srebrna zapinka
• dwie ornamentowane złote blaszki
• złota spirala
• szklany kubek
• szklany paciorek
• bursztynowy paciorek
• paciorek z białego szkła
• dwa ornamentowane szklane flakony
Znalezisko to jest datowane podobnie jak dwa wcześniejsze.

Dużo znalezisk okresu huńskiego znajduje się na Węgrzech, co zważywszy na fakt, że Nizina Panońska była centrum politycznym huńskiego imperium, nie jest niczym dziwnym. Pragnę jednak zaznaczyć, że niektóre znaleziska uważane za huńskie, na przykład Szeged-Nagyszéksós, czy Várpalota-Bántapuszta, mimo że wyglądają na huńskie (obecność brązowych kotłów), najprawdopodobniej takimi nie są, aczkolwiek należały do plemion wyraźnie nawiązujących do huńskich tradycji i zwyczajów.

Jednym z najciekawszych znalezisk na terenie Węgier jest bogato wyposażony grób kobiecy znaleziony w Regöly latem 1967 roku. Szkielet leżał na plecach, a prawa ręka, ozdobiona złotą bransoletą, leżała około 60 centymentrów powyżej niego. Szkielet pokryty był małymi, trójkątnymi kawałkami złotej blachy (z pewnością pozostałości ozdób szaty). W grobie był jeszcze gliniany dzban ozdobiony głową drapieżnego ptaka i dwustożkowe naczynie gliniane. Wiek pochowanej kobiety oszacowano na 30–40 lat (badania biochemiczne) bądź około 60 lat (badania antropologiczne). Kobieta miała 156 cm. wzrostu i zdeformowaną czaszkę.

Inne odkrycia z terenu Węgier to na przykład:

Bátaszek, gdzie przypadkowo znaleziono grób wyposażony między innymi w:
• żelazny miecz z kościaną zawieszką
• fragment złotej blachy – część okucia łuku
• wykładane almandynami złote sprzączki do pasa
• złote okucia pasa
• dziewięć kawałków ozdobionych almandynami złotych blach
Grób ten datuje się na połowę V wieku.

Szekszárd, gdzie znajdują się dwa znaleziska, w tym grób kobiety ze zdeformowaną czaszką. Znaleziono tam następujące artefakty:
• złota sprzączka ozdobiona almandynami
• wykonane ze złotej blachy okucie pasa
• dwie zapinki
• niebieski i bursztynowe paciorki
• zielone paciorki szklane
Znaleziska te datuje się na początek drugiej połowy V wieku.

Artefakty na przykładzie grobu w Jakuszowicach

W grobie znalezionego w Jakuszowicach wojownika znajdowały się:
1. elementy uprzęży końskiej, wykonane ze srebra i złota (ryc. 3)
2. elementy zdobień ubioru (ryc. 4)
3. gałkę bursztynową z almandynem osadzonym w złotej oprawie (ryc. 5)
4. dwusieczny miecz, okucie pochwy miecza (ryc. 6) i elementy okucia symbolicznego łuku refleksyjnego (ryc. 7)
5. złoty wisiorek koszyczkowaty (ryc. 8)
6. nóż żelazny (ryc. 9)5

Znalezione w grobie w Jakuszowicach artefakty świadczą o bogactwie i przynależności pochowanego w nim mężczyzny do wyższych warstw społecznych. Do elementów uprzęży należą: srebrna zawieszka zdobiona złoceniem techniką niello, dwie srebrne i pozłacane aplikacje z ogłowia końskiego, trzy srebrne sprzączki ze złoconym kolcem i skuwką, srebrne kółko ze skuwką, srebrna sprzączka, srebrne okucie pasa zdobione złoceniem techniką niello, dwa fragmenty wędzidła żelaznego ze złoconym srebrnym uchwytem i srebrnym pierścieniem, z dwoma złoconymi, srebrnymi zaczepami do wodzy.

Elementy zdobień stroju pochowanego mężczyzny to: dwie małe złote sprzączki ze skuwką wysadzaną almandynami, złote taśmowate okucie ozdobione kamieniami półszlachetnymi, dwa złote okucia końca pasa ozdobione almandynem, złota sprzączka ze skuwką wysadzaną almandynami, mały, trójkątny fragment złotego okucia, złote taśmowate okucie wysadzane almandynami, złota półksiężycowata aplikacja wysadzana kamieniami półszlachetnymi, ułamany fragment złotej półksiężycowatej aplikacji wysadzanej kamieniami półszlachetnymi.

Złożony w grobie miecz długości około 95 centymetrów wykonany jest z żelaza i ozdobiony bursztynową zawieszką. Pochwa miecza pokryta jest złotą blaszką zdobioną wybijanym ornamentem rybiej łuski. Okucia symbolicznego złotego łuku wykonano ze złotej blaszki. Zachowało się dwanaście fragmentów obicia.

Koszyczkowaty wisiorek przypomina kształtem obrzędowe kotły huńskie. Wykonany jest ze złota. Prawdopodobnie nie był zdobiony kamieniami szlachetnymi. Znaleziono jedynie głownię żelaznego noża, nie wiadomo jaką miał rękojeść, najprawdopodobniej drewnianą.

Znaleziska archeologiczne z okresu huńskiego wyraźnie pokazują, że Hunowie byli ludem koczowniczym. Gdyby prowadzili osiadły tryb życia, znajdowano by ślady osadnictwa, a znajdowane są wyłącznie groby i luźne znaleziska. Zdecydowana większość grobów to groby ludzi bogatych, dlatego są obficie wyposażone. Hunowie raczej nie chowali zmarłych w trumnach, jedynie w Lenińsku spotykamy się z pochówkiem w trumnie.

Kalendarium

• IV w. p.n.e. – pojawienie się Xiongnu na stepach północnych Chin
• 91 n.e. – klęska Xiongnu w wojnie z Chinami dynastii Han
• 313 n.e. – ostatnie wzmianki Hunach we wschodniej Azji (Dharmaraksza wspomina lud Hūna)
• IV w. n.e. – pojawienie się Hunów we wschodniej Europie
• 352 – początek panowania Kama Tarkhana
• ok. 370 – początek panowania Vunda
• 375 – Hunowie podporządkowują sobie Alanów i Ostrogotów, spychają Germanów na zachód i rozpoczynają Wielką Wędrówkę Ludów
• 378–390 – panowanie Alypbiego
• 390–411 – panowanie Uldina
• 406 – narodziny Attyli
• 411–422 – panowanie Charatona
• 419–437 – panowanie Ruasa
• 437–444 – panowanie Bledy
• 437–453 – panowanie Attyli
• 441 – Attyla najeżdża i pustoszy Trację, Mezję i Ilirię
• 444 – Bleda zostaje zamordowany na rozkaz Attyli
• 447 – Attyla najeżdża Cesarstwo Wschodniorzymskie i wymusza trybut na cesarzu Teodozjuszu II
• 450 – najazd na Cesarstwo Zachodnie, zniszczenie miasta Metz
• 20 czerwca 451 – bitwa na Polach Katalaunijskich, Aecjusz zadaje Hunom klęskę
• 452 – najazd na Italię, zburzenie Akwileji
• 453 – śmierć Attyli, według niektórych źródeł udusiła go w noc poślubną żona Ildico, według innych zmarł z przepicia po uczcie weselnej
• 453–454 – panowanie Ellaka
• 454 – bitwa nad rzeką Nedao; Gepidowie i Ostrogoci pokonują Hunów, król Ellak ginie w bitwie, resztki Hunów wycofują się na wschód
• 455 – na nadczarnomorskich stepach Awarowie pokonują Hunów i spychają ich dalej na wschód
• 457 – panowanie Tuldily
• 457–469 – panowanie Dengizeka
• 469 – śmierć Ernaka, najmłodszego syna Attyli
• po 469 – dwie grupy Hunów, Kutrigurzy i Utigurzy, łączą się z Bułgarami, praktyczny koniec państwowości huńskiej; od tego momentu mówi się o Huno-Bułgarach

Przypisy

1. John Man Attyla. Barbarzyńca, który rzucił wyzwanie Rzymowi. Warszawa 2005,s. 28

2. Aleksander Krawczuk, Upadek Rzymu. Księga wojen: Ammianus Marcelinus, Rerum gestarum libri, 31, 1, 1-2, Wrocław 1978, s.33 – 35

3. Krzysztof Dąbrowski, Teresa Nagrodzka-Majchrzyk, Edward Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie. Wrocław 1975, s 77 – 78

4. ibidem

5. Wszystkie ilustracje: http://www.ma.krakow.pl/muzeum/zbiory/jakuszowice

Bibliografia:

1. Lew Gumiłow Dzieje etnosów Wielkiego Stepu, Kraków, 1997
2. Krzysztof Dąbrowski, Teresa Nagrodzka-Majchrzyk, Edward Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie. Wrocław 1975
3. John Man Attyla. Barbarzyńca, który rzucił wyzwanie Rzymowi. Warszawa 2005