Dojście Cyrusa II do władzy w Persji zmieniło sytuację geopolityczną regionu. Początkowo kraje ościenne traktowały bunt Persów wyłącznie jako wewnętrzną sprawę Medii. Tym większe było zaskoczenie, gdy Persowie ośmieleni zwycięstwem rozpoczęli ekspansję na zachód. Jednym z największych problemów, przed którymi stanął nowy władca, była kwestia legitymizacji. Jako członek bocznej odnogi panującej dynastii nie mógł rościć sobie praw do medyjsko-perskiego tronu. Po fizycznym wyeliminowaniu najważniejszych konkurentów do tytułu szacha, obwołał się jednak władcą nowego imperium. Ambicje Cyrusa II sięgały jednak znacznie dalej niż tylko władza nad państwem medyjsko-perskim. Długofalowym celem było opanowanie dawnych imperiów, takich jak: Elam, Lidia czy Babilonia. Zdobycie Babilonu w 539 roku p.n.e. należało do największych sukcesów nowego szacha. Dlaczego to, jak się wydawało, potężne imperium tak łatwo uległo najeźdźcom? Sekret politycznego sukcesu Cyrusa II polegał na zręcznym wykorzystywaniu motywów religijnych do manipulowania nastrojami społecznymi. Nie byłoby to jednak możliwe bez kilku bardzo poważnych błędów popełnionych przez ostatniego władcę niepodległej Babilonii.
Babilonia pod rządami Nabunanida
Mimo potęgi Babilonia nie cieszyła się zbyt dużą stabilnością wewnętrzną. Zamieszkiwało ją wiele grup, które skorzystałyby na upadku państwa. Obok stronnictw Chaldejczyków i Aramejczyków dość dużymi wpływami politycznymi mogli poszczycić się Żydzi. Każda z tych grup widziała dla siebie korzyści w osłabianiu wewnętrznej spójności państwa. Śmierć Nabuchodonozora II w 567 roku p.n.e. stanowiła katalizator przyspieszający nieunikniony rozkład Babilonu.
W tych okolicznościach na tronie zasiadł Nabunanid. Nowy władca, wywodzący się ze społeczności aramejskiej, nie cieszył się zaufaniem kapłanów Marduka sprawujących rząd dusz w mieście. Wykazywał się też wyjątkową obojętnością w kwestiach religijnych. Silnie wspierał tylko kult bóstwa Księżyca, co spotykało się z oporem większości mieszkańców imperium, a w połączeniu z postępującym kryzysem gospodarczym sprawiło, że sytuacja wewnętrzna Babilonii rysowała się bardzo pesymistycznie. Wobec wzrastającej potęgi Persów kraj wydawał się skazany na zagładę. Nieudolne rządy Nabunanida jedynie przyspieszyły ten proces.
Utrata poparcia miast przez Nabunanida
Chyba najbardziej tragiczna decyzja podjęta przez władcę Babilonii dotyczyła zgromadzenia w stolicy przywiezionych z okolicznych miast posągów bogów. Miało to zastraszyć arystokratów i wymusić jedność wobec zbliżających się oddziałów perskich, jednak ostatecznie decyzja ta sprawiła, że lokalne elity niemal jednogłośnie opowiedziały się za Cyrusem II. Wieści o łagodnym charakterze rządów szacha sprawiły, że jawił się jako wybawca dla wszystkich grup niezadowolonych z Nabunanida. Żydzi widzieli w jego rządach szansę na wyzwolenie z niewoli babilońskiej, natomiast dla kapłanów Marduka była to okazja na odzyskanie osłabionej pozycji w państwie.
Perska propaganda wielokrotnie oczerniała panującego w Babilonii króla, przez co wielu mieszkańców miasta uważało, że przez swoje czyny stracił on boskie poparcie Marduka. W takiej atmosferze niezwykle trudno było zorganizować skuteczną obronę. 12 października 539 roku p.n.e. Cyrus II na czele wojsk perskich wkroczył do Babilonu, który poddał się niemal bez walki. Zwycięska armia nie złupiła miasta, a jej przywódca kazał sporządzić jeden z najciekawszych zabytków tamtego okresu – odezwę do Babilończyków zapisaną na glinianym cylindrze.
Odezwa do Babilończyków
Persowie znani byli jako mistrzowie propagandy. Jednym z najciekawszych zabytków jest właśnie znajdujący się w zbiorach British Museum gliniany cylinder stworzony po zdobyciu Babilonu. Stanowi on niezwykły przykład tego, jak zręcznie Cyrus II potrafił manipulować nastrojami społecznymi. Na początek warto pamiętać o politycznym otoczeniu, w jakim sporządzono ten dokument. Poprzedzony długą kampanią propagandową oczerniającą Nabunanida, przedstawiał go jako bezbożnika, który zaniedbał kult Marduka – opiekuna Babilonii – przez co stracił religijną legitymizację dla dalszych rządów. Odezwę sporządzono tylko w języku akadyjskim. Sugeruje to dość jasno, że powstała jedynie na potrzeby propagandy skierowanej do mieszkańców zdobytych niedawno ziem.
Cylinder Cyrusa w British Museum (fot. Prioryman na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)
Sam tekst również jest niezwykle interesujący. W pierwszej części zdetronizowanego władcę Babilonii przedstawiono jako szaleńca ignorującego prawa boskie, przez co od miasta odwrócił się „król bogów”. W kolejnych wersach Cyrus II przedstawia siebie jako działającego z namaszczenia najwyższego bóstwa zdobywcę, który przywraca prawowity porządek w imperium. Oczywiście wśród inskrypcji wspomniano o oddaniu świętych posągów bezprawnie przywiezionych przez Nabunanida do Babilonu na początku wojny.
Między Mardukiem a Ahura Mazdą
Porównując tekst umieszczony na cylindrze z pozostałymi zabytkami piśmiennictwa z czasów Cyrusa II, trudno nie zauważyć pewnego dość znaczącego szczegółu. Jest to jedyny oficjalny tekst z tamtych czasów, w którym nie znajdują się żadne odniesienia do najwyższego bóstwa Persów – Ahura Mazdy. Pisząc o swoim starożytnym rodowodzie, szach wymienia przodków, jednak nigdzie nie znajdziemy odwołania do głowy irańskiego panteonu.
O osobistych przekonaniach Cyrusa nie wiadomo nic. Prawdopodobnie używał jednak religii tylko jako jednego z instrumentów do manipulowania nastrojami społecznymi. Kierując się polityką poszanowania miejscowych zwyczajów, usiłował nie dopuścić do buntu kierowanego przez lokalne elity. Jednocześnie, mimo że był człowiekiem z zewnątrz, starał się wpasować w tradycję ludu, który podbił. Dlatego też analizując tekst znajdujący się na cylindrze, znajdziemy wiele wersów mówiących, iż Cyrus II działał jako wyraziciel woli Marduka – najwyższego bóstwa Babilonii. Podobną politykę wobec pokonanych stosowali szachowie aż do okresu panowania Dariusza I, który był znacznie mniej koncyliacyjny w działaniach wobec podbitej ludności.
Marionetkowe rządy Kambyzesa I w Babilonii
Deklaracja skierowana do nowych poddanych Cyrusa była zaskakująco ugodowa. Władca krótkotrwale osiągnął jednak zamierzony cel – po przejęciu władzy nie doszło do antyperskiego powstania. Zdobywca szybko mianował na stanowisko namiestnika w Babilonie swojego syna Kambyzesa, który – pozbawiony realnej władzy – mógł jedynie wypełniać wolę szacha. Spełniał jednak niezwykle ważną funkcję: uzupełniał lukę w religijno-państwowym systemie powstałym po obaleniu Nabunanida.
Zgodnie z babilońską tradycją przywódca musiał brać udział w corocznych uroczystościach ku czci Marduka. Dawało mu to konieczną do sprawowania rządów legitymizację w oczach miejskich elit. Kambyzesowi nie udało się dokonać niczego wartego wzmianki podczas swojego nominalnego panowania. Po dziewięciu miesiącach Cyrus odwołał go ze stanowiska. Niestety powody tej decyzji nie są znane i stanowią jedną z białych plam w historii Persji.
Babilonia po śmierci Cyrusa II
Kontynuatorem polityki opartej na pokojowym współistnieniu zapoczątkowanej przez Cyrusa II był właśnie jego syn Kambyzes. Doświadczenie, które zdobył jako namiestnik Babilonii, okazało się znamienne dla kierunku polityki wewnętrznej obranego przez nowego szacha. Wiedziony przykładem ojca, wykazywał się niezwykłą ostrożnością w podejmowaniu decyzji strategicznych. Za panowania tego króla Persja rozwijała się bez poważniejszych zakłóceń. Nadal jednak nie rozwiązano problemu przekazywania władzy w imperium. Niestety wraz ze śmiercią Kambyzesa w państwie zapanował chaos.
W wyniku przewrotu władzę objął mag Gaumata, jego rządy nie trwały jednak długo. Spisek, zawiązany wśród perskiej arystokracji doprowadził ostatecznie do przywrócenia władzy Achemenidów, na których czele stanął Dariusz. Dawnych stronników maga sukcesywnie wypierano z kraju aż do ostatecznego zwycięstwa frakcji wspierającej dawną dynastię. Wkroczenie do Babilonu oddziałów wiernych szachowi oznaczało kres świetności miasta. Zgodnie z perską tradycją rebeliantom nie okazano litości. Żołnierze wymordowali tysiące miejscowych arystokratów i wyburzyli część potężnych murów. Politykę kompromisów realizowano jedynie wobec podbitych ludów. Buntowników zawsze karano wyjątkowo surowo, a ich śmierć niejednokrotnie poprzedzały tortury.
Klęska polityki babilońskiej Cyrusa II?
Sporządzona na glinianym cylindrze odezwa szacha do mieszkańców Babilonu zapowiadała łagodną politykę wewnętrzną. Trudno w pełni zgodzić się ze zdaniem profesora Bogdana Składanka, że kurs obrany przez Cyrusa II okazał się całkowitą porażką. Nie można przypisywać winy za wielkie powstanie satrapów ugodowemu nastawieniu szacha. Poszczególni namiestnicy dysponowali ogromną władzą, a ich podległość królowi była często jedynie nominalna. Zarządcy bogatych prowincji niejednokrotnie konkurowali o wpływy na dworze, stanowiąc zagrożenie dla osoby szacha.
Ogromnym sukcesem politycznym Cyrusa II było utrzymanie przez cały okres panowania stabilności w tak rozległym imperium. Państwo perskie stanowiło konglomerat kultur, w którym obok siebie żyli Elamici, Persowie, Asyryjczycy czy Egipcjanie. Każdy z tych ludów reprezentował wielowiekowe tradycje, w których niezwykle trudno było znaleźć cechy wspólne mogące zespoić nowo powstałe państwo. W kraju tak dalece zdecentralizowanym przyjęcie łagodnej polityki wewnętrznej było wyjątkowo ryzykowne, lecz rządy Cyrusa II i Kambyzesa dały lata spokoju i rozkwitu. Wielkie powstanie przeciw Achemenidom położyło jednak kres ugodowemu kursowi w polityce szacha. Dariusz I obejmując władzę, przestał oglądać się na dawne zwyczaje i postanowił brutalnie podporządkować wszystkie satrapie. Niestety aż do podboju Persji przez helleńskie wojsko Aleksandra Macedońskiego nieuregulowana pozostawała kwestia sukcesji. Samowola satrapów i intrygi dworskie osłabiły państwo, które po śmierci Kambyzesa I przeżywało jeszcze liczne wzloty i upadki.
Bibliografia
Michael Axworthy, A History of Iran. Empire of the Mind, Basic Books, Nowy Jork.
Bobodżan Gafurow, Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Warszawa.
A.T. Olmstead, History of the Persian Empire, The University of Chicago Press, Chicago-Londyn.
H.W.F. Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, PiW, Warszawa.
Bogdan Składanek, Historia Persji. Tom I., Dialog, Warszawa.
Bogdan i Maria Składankowie, Serce Azji, Warszawa.
Na zdjęciu tytułowym: fragment obrazu Rembrandta Król Cyrus i Daniel przed posągiem Baala
