Sytuacja polityczna po śmierci Timura
W 1405 roku, podczas przygotowań do wyprawy wojennej przeciw Chinom, niespodziewanie w obozowisku nad Syr-darią zmarł Timur Chromy. Wydarzenie to było niemałym szokiem dla imperium. Ziemie scalone jedynie dzięki charyzmatycznemu wodzowi zaczęły politycznie oddalać się od samarkandzkiej stolicy. Wkrótce między potomkami wielkiego zdobywcy wybuchły walki o tron. Pierwszym, który otwarcie stanął do walki z pozostałymi członkami dynastii, był Chalil sułtan (syn Miran szacha i wnuk Timura), który pospiesznie opanował Samarkandę. Stało się to zarzewiem konfliktu z ukochanym wnukiem Tamerlana, Pir Muhammadem, jeszcze za życia wielkiego emira namaszczonym na prawowitego spadkobiercę. Dlatego do końca życia próbował zdobyć należny mu tron. Zmarł jednak w 1406 roku1, nie odzyskawszy władzy.
Podczas gdy na tronie w Samarkandzie zasiadał Chalil sułtan, z obozu nad Syr-darią przed represjami musieli uciekać dwaj wnukowie Timura – Uług Beg i Ibrahim sułtan. W tej trudnej sytuacji zmuszeni zostali do porzucenia skarbów i ratowania się ucieczką do pobliskiej Buchary.
Powstania i walki wewnętrzne
Żelazne rządy Tamerlana trzymały skutecznie w ryzach mniejsze plemiona i powstrzymywały sąsiednie kraje przed najazdami. Gdy nagle zabrakło silnej władzy, do głosu doszły okoliczne, tłumione do tej pory, tendencje odśrodkowe. W zachodnich ziemiach Iranu zbuntowała się konfederacja turkiestańskich plemion Kara Kojunłu2. Znacznie bardziej niebezpieczny okazał się jednak sojusz Kałmuków3 i Mongołow z Turkiestanu. Przewodzili im emir Chudajdad i szajh Nur ad-Din. Sprzymierzone oddziały wkroczyły do Mawarannahru i po krótkich walkach zajęły Samarkandę, biorąc w niewolę Chalil sułtana.
Przedstawiciele Timurydów znaleźli się w dramatycznej sytuacji. Starcia wewnętrzne i najazdy sąsiadów groziły rychłym upadkiem dynastii. Najsilniejszym z timurydzkich władców był rządzący w Heracie Szahruch (jeden z synów Tamerlana). Władca ten szybko zgromadził oddziały i wyruszył do ogarniętego chaosem Mawarannahru. Dzięki dynamicznym działaniom udało mu się wyprzeć wojska mongolsko-kałmuckie z dawnej stolicy. Podczas walk uwolnił uwięzionego Chalil sułtana, który bez walki poddał się i przekazał całość władzy nad stolicą Szahruchowi.
Polityka wewnętrzna Szahrucha i rozwiązanie problemów dynastycznych
W dziedzinie zarządzania nowy władca wykazał się znacznym talentem, niewiele ustępując na tym polu niedawno zmarłemu Timurowi. Po objęciu rządów, jedynie trzy lata zajęło mu stabilizowanie sytuacji wewnętrznej państwa. Jedną z pierwszych decyzji emira było postawienie Chalil sułtana na czele dość odległej prowincji i jednoczesne osadzenie w stolicy piętnastoletniego Uług Bega. Szahruch stopniowo odsuwał od władzy braci, faworyzując przy tym synów. Drugiego z potomków, Ibrahim sułtana, osadził jako namiestnika w Szyrazie, mieście na południe od irańskiego Isfahanu.
Podczas swoich rządów Szahruch podjął szereg nieudanych wypraw przeciw turkiestańskim Kara Kojunłu, którzy opanowali znaczne tereny współczesnego Azerbejdżanu. Po nieudanych atakach podpisano układ pokojowy, na mocy którego emir zgodził się na osadzenie turkiestańskiego zarządcy Dżehan szaha na spornym terytorium4. Władca ten wywodził się z rodu będącego jednym z elementów konfederacji Kara Kojunłu.
W tym okresie ukształtowały się dwa faktycznie niezależne państwa – jedno ze stolicą w Heracie, rządzone przez Szahrucha, i drugie z centrum w Samarkandzie, kierowane przez Uług Bega. Współistnienie takie możliwe byłe jedynie dzięki pełnemu uznaniu zwierzchnictwa herackiego dworu nad władcą Turkusowego Miasta. Młody władca do końca nie sprzeciwił się woli ojca, którego często prosił o militarne wsparcie.
Pozostałości obserwatorium Uług Bega odkryte w 1908 roku przez archeologa W. Wiatkina. Uług Beg zdołał między innymi określić długość roku zwrotnikowego z dokładnością o pięć sekund większą niż Mikołaj Kopernik, a także obliczył nachylenie płaszczyzny równika niebieskiego względem ekliptyki: 23,52°.
(Alaexis, Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5, via Wikimedia Commons)
Początek namiestnictwa Uług Bega i współpraca z Szahruchem
Od początku Uług Beg borykał się ze znacznymi problemami. Ciążyła mu rosnąca zależność od jednego z doradców ojca – Szahmalika5, który pozostał w Samarkandzie, aby wspierać nowego namiestnika. Władca Samarkandy szybko pojął jednak, że sam nie ma dość siły, aby przeciwstawić się wrogim sąsiadom. Dla skutecznej obrony przed agresywną polityką władców Turkiestanu konieczna była wojskowa interwencja Szahrucha. Powracając na dwór w Heracie, zabrał swego przyjaciela i doradcę Szahmalika pozostawiając siedemnastoletniemu wówczas synowi pełnię władzy.
Uług Beg nie odziedziczył niestety wojskowych talentów dziadka i ponosił porażkę za porażką. Po spektakularnej klęsce w bitwie z koczowniczymi Uzbekami został nawet częściowo odsunięty od władzy przez ojca. Po niedługim czasie odzyskał jednak pełnię praw jako namiestnik w Samarkandzie. Był to jednak wyraźny sygnał dla arystokracji, iż faktycznie rządzącym w mieście jest heracki władca Szahruch. Śmierć emira w 1447 roku była wstrząsem dla państwa. Krótki okres względnego spokoju zakończył się jednak dwa lata później wraz ze skrytobójczym zamordowaniem Uług Bega.
Uczeń Rumiego na tronie państwa
Dorastając wśród dworu Timura Chromego, młody Uług Beg odebrał staranne wykształcenie. Przebywał w otoczeniu największych uczonych swoich czasów, co dało przyszłemu emirowi wszechstronną, encyklopedyczną wiedzę. Wśród nauczycieli znaleźli się poeta i bajkopisarz Arif Azari oraz największy perski poeta Kazy-zade Rumi, nazywany Platonem swoich czasów. Nic więc dziwnego, że młody emir sam zainteresował się poezją oraz literaturą. Był autorem dzieł poetyckich w języku perskim i tadżyckim6.
Jednak prawdziwą pasją Uług Bega była astronomia. W swojej stolicy wybudował obserwatorium astronomiczne wyposażone w ogromnych rozmiarów przyrządy do obserwacji ciał niebieskich (zwłaszcza czterdziestometrowy sekstant). I nie poprzestał jedynie na patronacie nad budową. Aktywnie uczestniczył też w pracach naukowych, między innymi osobiście brał udział w sporządzeniu tablic astronomicznych7 i wytyczaniu map nieba, na których opierał się później tworzący w XVII wieku Jan Heweliusz. Emir przywiązywał ogromną wagę do nauk ścisłych, uważając je za trwałe, podczas gdy religie przemijają i nie warto się na nich skupiać8. Te zainteresowania pośrednio przyczyniły się do późniejszej śmierci władcy.
W przeciwieństwie do ojca, Uług Beg nie był zbyt gorliwym muzułmaninem i sprawy wiary traktował dość swobodnie. Rozluźnienie obyczajów w stolicy wyraźnie niepokoiło konserwatywne duchowieństwo. Podczas organizowanych przez władcę uczt wino lało się strumieniami, a w jednej sali przebywali wspólnie mężczyźni i kobiety. W ówczesnych czasach było to wyjątkowo nieobyczajne postępowanie. Nawet szajh al-islami – tytuł ten oznaczał najwyższego sędziego oraz duchownego o ogromnym autorytecie w mieście – czynie uczestniczył w pijackich biesiadach. Budziło to poważnie niezadowolenie konserwatystów i religijnych fundamentalistów, do których przyłączył się syn Uług Bega, Abd al-Latif.
Medresa Uług Bega w Samarkandzie. Władca ten był nie tylko patronem nauki, ale i mecenasem architektów.
(Patrickringgenberg, Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0, via Wikimedia Commons)
Patronat nad rozwojem literatury roztoczył brat emira, Bajsunkur. Wraz z grupą uczonych zajmował się redagowaniem klasycznych dzieł literackich i opracowywaniem nowego rodzaju kaligrafii arabskiej, zwanego nastalik9. Rozkwit przeżywała również sztuka tworzenia miniatur i malarstwo monumentalne.
Do najważniejszych reform wewnętrznych wprowadzonych przez Uług Bega należała reforma pieniądza i podatków w 1428 roku10. Zdecydował się nawet na obniżkę świadczeń ściąganych od ludności, za co powszechnie chwalili go kronikarze. Uczeni darzyli go dużą sympatią i oceniali jako władcę sprawiedliwego i praworządnego.
Zmierzch Uług Bega i koniec „grzesznych czasów”
Po śmierci Szahrucha w 1447 roku władca Samarkandy udał się do Heratu, aby podporządkować sobie ziemie będące wcześniej pod władaniem ojca. Chwilę osłabienia garnizonu stolicy wykorzystali Uzbecy, którzy oblegali i złupili skarbiec Samarkandy. Ludność niezadowolona z wyraźnej słabości Uług Bega zbuntowała się. Na czele rebelii stanęli członkowie bractw sufickich i sam syn emira, Abd al-Latif. W walce poległo wielu stronników dotychczasowego władcy. Również sam Uług Beg został skrytobójczo zamordowany w październiku 1449 roku.
Wtedy także postanowiono zburzyć samarkandzkie obserwatorium jako symbol bezbożnych rządów uczonego władcy. Niemal tego samego roku Azja Środkowa powróciła do chaosu, w jakim znajdowała się w 1405 roku, po śmierci Timura. Niestety zwalczający się drobni władcy niemal całkowicie zaniedbali sprawy kultury i nauki. Na zabójstwie Uług Bega najbardziej straciła Samarkanda, której już nigdy nie udało się odzyskać pozycji cywilizacyjnego centrum świata perskiego.
Po dziś dzień pamiętają o nim „koledzy po fachu”, którzy imieniem sułtana-astronoma nazwali (odkrytą w 1977 roku przez Nikołaja Czernycha) planetoidę 2439 Ulugbek. Jego imię nosi także Narodowy Uniwersytet Uzbekistanu w Taszkencie.
Przypisy
1. Składankowe M. i B., Serce Azji, Książka i Wiedza, 1976, s. 227.
2. Nazwa Kara Kojunłu oznacza dosłownie „czarne owce”. Według części badaczy odnosi się do wizerunku na plemiennym totemie tej grupy, inni natomiast uważają, że związana jest z umaszczeniem stad owiec pędzonych przez tę grupę.
3. Kałmucy są ludem pochodzenia ałtajskiego wyznającym w większości tybetańską odmianę buddyzmu.
4. Gafurow B., Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, PWN, 1978, s. 508.
5. Inna spotykana pisownia imienia Szahmalik to na przykład Szah-malik.
6. Gafurow B., Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, PWN, 1978, s. 510.
7. Składankowe M. i B., Serce Azji, Książka i Wiedza, 1976, s. 242.
8. Tamże.
9. Nastalik wyróżniał się niezwykłą płynnością i dbałością o szczegóły.
10. Gafurow B., Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, PWN, 1978, s. 509.
