Początki Cesarskiej Armii Japońskiej (Dai Nippon Teikoku Rikugun) sięgają roku 1871, kiedy na grudniowym zebraniu rządu Yamagata Aritomo (1838–1922) przedstawił koncepcję zreformowania sił zbrojnych w oparciu o wzorce europejskie1. Reforma miała nie tylko wzmocnić możliwości obronne kraju, ale także stanowić fundament nowo kształtującego się społeczeństwa, wychowywanego w duchu lojalności. Jego propozycja, zakładająca wprowadzenie powszechnej służby wojskowej, nie spotkała się początkowo z aprobatą rządu. Oponenci Yamagaty w rządzie domagali się, by nowoczesne siły zbrojne tworzono w oparciu jedynie o warstwę byłych samurajów2. Było to wynikiem poglądów i podziałów ukształtowanych jeszcze w poprzedniej epoce. Jednakże dzięki nieoficjalnemu poparciu Saigō Takamoriego (1828–1877) i uporowi Yamagaty projekt reformy wojskowej ostatecznie przeforsowano.
W styczniu 1873 roku specjalny edykt cesarski wprowadził rozporządzenie o powszechnym poborze (Chōhei rei). Podlegali mu wszyscy zdolni do służby mężczyźni w określonym wieku3. Naturalnie w edykcie wymieniano także okoliczności zwalniające ze służby wojskowej. Wśród wyjątków znalazły się osoby będące jedynym źródłem utrzymania dla rodziny, przewlekle chore lub niespełniające wymogów wzrostu (poniżej 155 centymetrów), uczniowie, studenci i nauczyciele wskazanych szkół, a także urzędnicy państwowi. Rozporządzenie dopuszczało również formę „wykupu” od służby za niebagatelną jak na tamte czasy sumę 270 yenów4.
Powszechny pobór spotkał się z oburzeniem ludu japońskiego, stąd też napotkano na trudności w poborze rekruta. Podczas pierwszego (w latach 1873–1874) doszło do licznych buntów, które zasięgiem objęły około stu tysięcy mieszkańców. Trafnie (choć może z lekką przesadą) sytuację tę zobrazował francuski badacz dziejów Japonii Louis Frédéric: „Kiedy z początkiem ery Meiji ustanowiono powszechny obowiązek służby wojskowej, cały lud japoński oburzył się i odmówił udziału w obronie kraju (która zresztą wcale nie wydawała się konieczna), bo zawsze dotąd była ona powinnością klasy rządzącej i wojowników. Lud nie umiał walczyć i wcale się do tego nie kwapił, uważając, że jest to wyłącznie zadaniem i obowiązkiem samurajów. Ze swojej strony z wielką niechęcią patrzyli, że pospolity lud ma pełnić te same zadania, co oni, przynosząc w ten sposób ujmę ich godności”5.
Z czasem jednak armia cesarska zaczynała nabierać na sile, a społeczeństwo (z oporem) powoli przekonywało się do obowiązku służby wojskowej. Swoją wartość armia udowodniła niebawem, tłumiąc powstanie samurajów z Satsumy (1877) i w czasie wojny z Chinami (1894–1895). Niewątpliwie do wzrostu znaczenia służby wojskowej przyczynił się skierowany zarówno do żołnierzy, jak i do marynarzy reskrypt cesarski z 1882 roku zwany Gunji (Sprawy Wojskowe), nakazujący im wierność i waleczność. Tym samym podbudowano warstwę patriotyczną wśród młodych ludzi odbywających służbę. Powołując się ponownie na słowa cytowanego wcześniej francuskiego autora: „(…) miłość ojczyzny stała się na cesarski rozkaz, rodzajem państwowej religii, której kapłanami byli wychowawcy i dowódcy wojskowi, a bóstwem cesarz. W ciągu jednego pokolenia wpojono w kraju, gdzie znaczną większość ludności mało interesowała się zagadnieniami wojskowymi, pewną etykę, niemal religię, która uczyniła japoński naród państwem militarnym i zmilitaryzowanym”6.
W okresie poprzedzającym bezpośrednio wojnę rosyjsko-japońską każdy mężczyzna spełniający odpowiednie wymogi fizyczne i będący w wieku od siedemnastu do czterdziestu lat podlegał służbie wojskowej7. W wyniku nadmiaru poborowych wcielenie do służby odbywało się drogą losowania, po czym przydzielano poborowego do służby czynnej (Gen-yeki) lub rezerwy (Kobi). Służba czynna obejmowała okres trzech lat. Po jej upływie żołnierze przechodzili w stan rezerwy I stopnia, którą określano mianem Yobi. Pozostawali w niej cztery lata i cztery miesiące. Z czasem kierowano wszystkich do rezerwy II stopnia Kobi, w której przebywali przez pięć lat. Istniała jeszcze rezerwa III stopnia, Hoju, do której kierowano wszystkich zdrowych mężczyzn, którzy nie odbyli z jakichś powodów służby zasadniczej. Okres pozostawania w Hoju wynosił ponad 7 lat8.
W przededniu konfliktu Japonia mogła wystawić siły liczące 850 tysięcy ludzi, z czego na samą tylko służbę czynną i I rezerwę przypadało około 380 tysięcy. Pozostałą część stanowiła II i III rezerwa wraz z milicją terytorialną zwaną kokumin. Jeśli jednak doda się do tej liczby wszystkie możliwe rezerwy, armia mogła osiągnąć liczebność na poziomie ponad 4 milionów9.
Struktura
W 1904 roku armia stała składała się z trzynastu dywizji piechoty, w tym jedną stanowiła gwardia cesarska. Pozostałe dywizje pochodziły z wydzielonych okręgów dywizyjnych, na które było podzielone terytorium Japonii i których było w sumie dwanaście. Ponadto każdy z okręgów stanowił dodatkowo bazę dla jednej z brygad rezerwowych Kobi. Do sił tych należy dodać także dwie brygady kawalerii i dwie brygady artylerii10.
Dywizja piechoty była podstawowym związkiem taktycznym i organizacyjnym armii japońskiej, w jej skład wchodziły dwie brygady piechoty po dwa pułki każda. Z kolei pułk złożony był z trzech batalionów, a na batalion przypadały po cztery kompanie. W składzie każdej dywizji znajdował się także pułk kawalerii złożony z trzech szwadronów i pułk artylerii, w którego składzie znajdowały się dwa dywizjony po trzy sześciodziałowe baterie. Do tego należy dodać batalion inżynieryjsko-saperski i służby tyłowe. Stan dywizji piechoty oscylował w granicach 13,5–14 tysięcy żołnierzy pierwszoliniowych11. Do każdej dywizji mobilizowano także służby tyłowe, które wahały się w granicach 5,5–6 tysięcy żołnierzy. Ostatecznie więc dywizja piechoty mogła liczyć od 19 do 20 tysięcy ludzi12. Dywizje łączono w związki operacyjne zwane armiami, przy czym w przeciwieństwie do armii europejskich – pomijano szczebel korpusu. W skład armii wchodziły trzy lub cztery dywizje wraz z dwiema lub trzema brygadami piechoty13.
Łącznie efektywna siła, jaką dysponowała armia japońska – złożona z trzynastu dywizji piechoty, trzynastu brygad rezerwowych, dwóch brygad kawalerii, dwóch brygad artylerii i wszystkich pozostałych jednostek14 – kształtowała się na poziomie około 257 tysięcy żołnierzy piechoty, 11 tysięcy kawalerzystów, 14,5 tysiąca saperów oraz 894 dział.
Podstawowym typem uzbrojenia japońskiego żołnierza był pięciostrzałowy karabin rodzimej produkcji Arisaka 30 Shiki (wz. 1897) kalibru 6,5 milimetra o donośności do 2000 metrów. Praktyczna szybkostrzelność wynosiła 10–12 strzałów na minutę. Pod koniec wojny z Rosją wprowadzono do użycia kolejny model Arisaki – 38 Shiki (wz. 1905), nieco ulepszony na podstawie doświadczeń zebranych na polu walki. Kawalerzyści dysponowali tym samym typem broni, jednak ze skróconą lufą i bez bagnetu15. Na uzbrojeniu wojsk japońskich znajdowały się także karabiny maszynowe Hotchkissa kalibru 6,5 milimetra, o szybkostrzelności 500–600 strzałów na minutę. W każdej dywizji znajdowały się dwie kompanie (baterie) po sześć karabinów maszynowych i samodzielna sekcja dwóch kaemów.
Na uzbrojeniu artylerii japońskiej znajdowały się armaty Arisaka 31 Shiki (wz. 1898) kalibru 75 milimetrów w wersji polowej i górskiej. Efektywna donośność pierwszej z nich dochodziła do 4800 metrów, drugiej – do 4300 metrów. Szybkostrzelność wynosiła trzy strzały na minutę. Ponadto na uzbrojeniu pułku artylerii ciężkiej znajdowały się studwudziestomilimetrowe haubice Kruppa16.
Każdy żołnierz umundurowany był w ciemnoniebieski mundur i płócienne kamasze koloru białego lub khaki. W plecaku znajdowały się dwudniowe racje żywnościowe i inne potrzebne materiały. Do plecaka mocowano szynel i namiot. Całość ekwipunku ważyła około 19 kilogramów plus masa broni17.
Żołnierz japoński był dobrze wyszkolony i zdyscyplinowany. Nie wahał się poświęcić życia dla ojczyzny i cesarza, gdyż poczytywano to za wielki honor, nie była to jednak postawa fanatyczna, którą znamy głównie z okresu drugiej wojny światowej. Warto zaznaczyć, że w przeciwieństwie do rosyjskich żołnierzy większość Japończyków służących w wojsku potrafiła czytać i pisać (żołnierz miał zatem co najmniej elementarne wykształcenie). Wyszkoleni według regulaminów pruskich, walczyli w duchu ofensywnym. Działania te cechowała jednak ostrożność. Oficerowie na polu bitwy mieli stosować się do zasad auftragstaktik18, gdzie liczono na własną inicjatywę tychże. Głównym zadaniem artylerii było wsparcie ogniowe piechoty podczas ataku. Kawaleria pełniła funkcje rozpoznawcze, szkolono ją ponadto do walki spieszonej.
Cesarska Marynarka Wojenna (Dai Nippon Teikoku Kaigun) powstała oficjalnie w dniu 4 kwietnia 1872 roku, kiedy to w ramach reorganizacji sił zbrojnych dokonano podziału Ministerstwa Sił Zbrojnych (Hyōbushō) na dwie nowe jednostki organizacyjne: Ministerstwo Sił Lądowych (Rikugunshō) i Ministerstwo Marynarki Wojennej (Kaigunshō)19. W celu usprawnienia organizacji floty wybrzeże Japonii podzielono na morskie okręgi obrony (chinjufu) lub też używając terminologii angielskiej – dystrykty morskie. Centrum każdego z nich było miasto portowe, w którym znajdowała się baza marynarki wojennej. Pierwszy okręg miał siedzibę w Yokosuce20, drugi – w Kure, trzeci – w Sasebo, czwarty zaś – w Maizuru. Piątym był okręg w Muroran, lecz w 1904 roku nie był on jeszcze w pełni zorganizowany21. Ponadto wszystkie większe bazy morskie miały dobrze zaopatrzone zaplecze w postaci arsenałów i urządzeń stoczniowych, co pozwalało flocie japońskiej na dokonywanie bieżących napraw w czasie toczącego się konfliktu. Szczególnie ważne były stocznie w Yokosuce, Kure i Sasebo22.
W przededniu wojny rosyjsko-japońskiej, kiedy coraz bardziej pewne było, iż rozmowy dyplomatów nie przyniosą żadnej ze stron satysfakcjonującego rozwiązana, postanowiono, aby flota, która dotychczas pozostawała na stopie pokojowej, przeszła bezpośrednio do organizacji wojennej. W wyniku tego powołano do życia tzw Połączoną Flotę (Rengō Kantai), której siły liniowe znalazły się od 28 grudnia 1903 roku pod wodzą wiceadmirała Tōgō Heihachiro (1847–1934)23.
Połączona Flota została podzielona organizacyjnie na trzy eskadry:
I Eskadra – dowódca wiceadmirał Tōgō Heihachiro – w składzie: 1. dywizjon pancerników; 3. dywizjon krążowników; 1., 2., 3. dywizjon niszczycieli; 1., 14. dywizjon torpedowców (30 jednostek)
II Eskadra – dowódca wiceadmirał Kamikura Hikonojō (1849–1916) – w składzie: 2. dywizjon krążkowników pancernych; 4. dywizjon krążkowników; 4., 5. dywizjon niszczycieli; 9., 20. dywizjon torpedowców; 1., 2. zespół okrętów specjalnych; (36 jednostek)
III Eskadra – dowódca Kataoka Shichirō (1854–1920) – w składzie: 5. dywizjon okrętów; 6. dywizjon krążowników; 7. dywizjon okrętów, 10., 11., 16. dywizjon torpedowców. (31 jednostek)
Ponadto wszystkie jednostki, które nie zostały przydzielone do eskadr Połączonej Floty pełniły służbę patrolową. Były to: 2., 3., 4., 5., 6., 7., 8., 12., 13., 17., 18., 21. dywizjon torpedowców (50 jednostek)24.
Dzięki „prawu nawigacyjnemu” z 1896 roku do dyspozycji marynarki oddano również wiele statków (ponad 90 jednostek różnego typu) należących do armatorów japońskich. Statki te w trakcie wojny pełniły służbę jako jednostki pomocnicze (statki szpitalne, krążowniki pomocnicze, okręty-bazy, transportowce i węglowce). Cesarska Marynarka Wojenna w postaci Połączonej Floty wystawiła zatem do walki przeciwko Rosjanom imponujące siły. Siły liniowe Japończyków wynosiły 154 okręty – 7 pancerników, 6 krążowników pancernych, 16 krążowników pancernopokładowych, 10 małych krążowników, 19 niszczycieli, 75 torpedowców plus jednostki pomocnicze i te, których budowa była na ukończeniu i zostały wcielone do służby już w czasie wojny25.
Podobnie jak w armii, służba we flocie była obowiązkowa dla wszystkich młodych mężczyzn w wieku poborowym, choć wielu zaciągało się na ochotnika26. Wielu z nich miało już wcześniej także kontakt z morzem, gdyż przed rozpoczęciem służby dorastali na wybrzeżu i byli na przykład rybakami27. Okres służby we flocie wynosił cztery lata i kolejne trzy w rezerwie. Umundurowanie było barwy ciemnoniebieskiej, oparte o wzorce brytyjskie. W czasie służby marynarzy poddawano intensywnemu szkoleniu, a jego długi okres zapewniał dobre przygotowanie do służby na morzu. Ponadto wielu oficerów dysponowało doświadczeniem bojowym z wojny japońsko-chińskiej w latach 1894–1895.
Plany wojenne Japonii
Strategia japońska zakładała opanowanie całej Korei, a także terenów południowej Mandżurii. Rozstrzygnięcie konfliktu miało nastąpić szybko i na warunkach korzystnych dla Japonii. Stratedzy japońscy zdawali sobie sprawę, że czas pracuje na korzyść Rosjan i jeśli dostatecznie szybko nie doprowadzą do klęski żołnierzy i marynarzy cara, a tym samym do zakończenia działań wojennych, mogą przegrać z ogromnym potencjałem militarnym i ekonomicznym kraju Romanowów.
Jednym z najważniejszych elementów japońskiego planu wojennego było zajęcie półwyspu Liaotung wraz z twierdzą Port Artur, która stanowiła kluczowy element obrony rosyjskiej. Wymagało to oczywiście współpracy wojsk lądowych i marynarki. Niebagatelną rolę odgrywał tu element zaskoczenia w postaci nocnego ataku torpedowego i dziennego ataku sił Połączonej Floty. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami postanowiono, że Połączona Flota (oprócz osłony i transportu wojska) odetnie twierdzę od strony morza, wojska lądowe zaś po wysadzeniu pierwszych oddziałów desantowych i zajęciu Korei zablokują Port Artur od strony lądu28. Pozwoli to wojskom japońskim odrzucić nadciągające z Mandżurii posiłki, których wcześniej czy później się spodziewano. Dopiero po sformowaniu frontu armia lądowa przystąpiłaby do bezpośredniego oblężenia twierdzy.
Zdecydowano, że pierwsze oddziały wojskowe zostaną przerzucone do Chemulpo, które znajdowało się na zachodnim wybrzeżu Korei, 50 kilometrów od Seulu. Po opanowaniu twierdzy planowano przejście do dalszych działań zaczepnych, które miały na celu wyparcie Rosjan z południowej Mandżurii. Także marynarka po zakończeniu blokady twierdzy miała utrzymać panowanie na morzu, umożliwiając tym samym przerzut kolejnych wojsk.
Chociaż plan japoński nie należał do gatunku niemożliwych do zrealizowania, był mimo wszystko ryzykowny. Losy wojny zależały od tego, jak szybko uda się Japończykom usadowić na granicy południowej Mandżurii i nie dopuścić nieprzyjaciela do odblokowania półwyspu Liaotung. Zatem jednym z decydujących czynników, od którego zależały losy tej wojny, był czas. Im dłużej trwałby konflikt, tym bardziej szanse i siły Japonii malałyby.
Przypisy
1. Należy przy tym zaznaczyć, że chronologicznie wcześniej, bo jeszcze w kwietniu 1871 roku, do życia powołano Gwardię Cesarską, która liczyła około dziesięciu tysięcy samurajów, zwerbowanych spośród klanów sojuszu Satchōdohi. W latach 1871–1873 na jej czele stał Saigō Takamori, następnie sam Yamagata Aritomo. Wzorowana na odpowiednikach europejskich, liczyła dziewięć batalionów piechoty, dwa szwadrony kawalerii i cztery baterie artylerii. Początkowo wzorem była armia francuska, jednak po przegranej wojnie z Prusami w latach 1870–1871 Japończycy ostatecznie zdecydowali się na model pruski. Vide: J. Solarz, Armia Japońska 1873–1945, Warszawa 2011, s. 13., P. Olender, Wojna rosyjsko-japońska…, s. 63.
2. M. Łuczko, op. cit., s. 54–55.
3. Objęci obowiązkiem służby zostali młodzi mężczyźni, którzy osiągnęli wiek 20 lat. Służba trwała siedem lat, z czego trzy pierwsze stanowiły okres służby zasadniczej, cztery pozostałe pozostawano w rezerwie.
4. A. Gordon, op. cit. s. 102.; M. Łuczko, op. cit. s. 56. Suma „wykupu” była odpowiednikiem rocznych poborów robotnika.
5. L. Frédéric, Życie codzienne w Japonii u progu nowoczesności (1868–1912), Warszawa 1988, 241–242.
6. Ibidem, s. 243.
7. Dla tych, którzy kończyli w danym roku 20 lat, pobór był obowiązkowy, a ci, którzy ukończyli 17 lat, mogli zaciągać się na ochotnika.
8. The Russo-Japanese War…, s. 19.
9. R. Connaughton, op. cit., s. 26.
10. Ponadto na Tajwanie i Peskadorach stacjonowały garnizony, które liczebnie stanowiły równowartość dywizji piechoty.
11. Dawało to zatem 11 400 żołnierzy piechoty, 430 kawalerzystów, 850 saperów i 1200 artylerzystów z 36 armatami. Na etacie dywizji powinno się znajdować także 800–900 koni.
12. J. W. Dyskant, A. Michałek, op. cit. s. 29.; R. Connaughton, op. cit. s. 26.; The Russo-Japanese War…, s. 20., P. Olender, Wojna rosyjsko-japońska…, s. 65–66.
13. J. Solarz, op. cit., s. 47.
14. Garnizony na Formozie i Peskadorach, sześć pułków fortecznych i inne.
15. R. Kowner, op. cit., s. 39–41. Szerzej o samym rozwoju karabinu Arisaka i jego historii vide: L. Erenfeicht, Arisaka: karabin cesarskiej armii, [w:] „Strzał. Magazyn o broni” 2005, nr 11, s. 24–33.
16. R. Kowner, op. cit. s. 40.; J. W. Dyskant, op. cit. s. 31.
17. R. Connaughton, op. cit. s. 28, J. Solarz, op. cit., s. 50, R.B.Edgerton, s. 91.
18. Auftragstaktik – w wolnym tłumaczeniu „taktyka nakazowa” – określenie taktyki stosowanej w walce przez Niemców w XIX w. W ogólnym zarysie polegała na przyznaniu wyznaczonym do zadania oddziałom odpowiedniej ilości sił i środków, żołnierze zaś i oficerowie dla osiągnięcia celów misji mieli wykazać się własną inicjatywą .
19. J. Jastrzębski, Nakrótsza historia Japońskiej Marynarki Wojennej [w:] „Okręty Wojenne: numer specjalny”, 2011., nr 37, s. 5.
20. Obecnie w Yokusuce mieści się baza [u]Japońskich Morskich Sił Samoobrony[/u] (Kaijō Jieitai).
21. J. Jastrzębski, op. cit., s. 5.; P. Olender, Wojna rosyjsko-japońska…, s. 68.
22. J. Gozdawa-Gołębiowski, Od wojny krymskiej do bałkańskiej, Gdańsk 1985, s. 346.
23. R. Kowner, op. cit., s. 118. Więcej o samym wyborze Togo na dowódcę Połączonej floty vide: D. C. Evans, M. R. Peattie, Kaigun. Strategy, Tactics and Technology in the Imperial Japanese Navy 1887–1941, s. 81–82. Warto zaznaczyć, że z jednym wielu z czynników, który wpłynął na wybór Togo, była wiara dowództwa, iż ma on dużo szczęścia (sic!).
24. Formowane były jeszcze dwa dodatkowe dywizjony torpedowców, 15. i 19., które liczyły łącznie 7 jednostek i zostały wcielone do służby już po wybuchu wojny.
25. J. W. Dyskant, A. Michałek, op. cit., s. 26–27.; R. Kowner, op. cit., s. 118–120.; P. Olender, Wojny morskie…, s. 368–370; P. Olender, Wojna rosyjsko-japońska…, s. 69–72. T. Rogacki, op. cit., s. 39.
26. Ochotników rekrutowano z mężczyzn w wielu od 17 do 21 lat, przy czym okres ich służby, w przeciwieństwie do zwykłych poborowych, wynosił 6 lat. Vide: Jane F. T., The Imperial Japanese Navy, Londyn 1904, s. 265.
27. G. Jukes, op. cit., s. 23. Tego z kolei nie można powiedzieć o marynarzach rosyjskich, z których wielu przed wcieleniem do służby nie widziało nawet na oczy morza!
28. J. Gozdawa-Gołębiowski, op. cit., s. 347.
