Rozważając tematykę munduru wojskowego, należy rozpocząć analizę od wyjaśnienia samego pojęcia mundur. Etymologii tego słowa można się doszukiwać w łacińskim moderare, co oznacza w tłumaczeniu dosłownym: ‘miarkować, stosować’. W Europie słowa mundur zaczęto używać w XVII wieku. Pierwszym państwem, w którym się pojawiło, była Francja za czasów Ludwika XIV. Pojęcie to było używane w odniesieniu do ubioru wojskowego i brzmiało la monture, co w tłumaczeniu znaczy ‘oprawa’. Równolegle pojawiło się także w języku niemieckim: Montur1. Mimo podobieństwa obu słów, ich zakres znaczeniowy był zasadniczo różny. Słowo francuskie la monture oznaczało wyłącznie to, w co żołnierz był ubrany. Natomiast niemieckie Montur miało szerszy zakres znaczeniowy, gdyż odnosiło się nie tylko do ubioru żołnierza, ale także do jego ekwipunku i uzbrojenia, jakie posiadał.
W tym samym okresie również w Polsce pojawiło się to słowo. Można je odnaleźć na przykład w pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska, w postaci zwrotu „wymundurowawszy się”2. Określenie to pojawia się także w innych formach, takich jak: moderunek, moderować. W wydaniu polskim jednak znaczenie tych słów nie było jednoznaczne. Z jednej strony odwoływały się do samego ekwipunku żołnierza, występowały także odniesienia do ubioru, wyraźnie oddzielając go od ekwipunku. Do czasu zwołania Sejmu Wielkiego zakres znaczeniowy tych słów był zbliżony do tego z języka niemieckiego. Dopiero w czasie Sejmu Czteroletniego nastąpiło sprecyzowanie określenia, które od tego momentu odnosiło się wyłącznie do ubioru wojskowego.
Słowo mundur, jednakże nie jest jedynym określeniem ubioru żołnierzy. Pojawił się także uniform. Jego źródłosłów podobnie umiejscowiony jest w języku łacińskim, w postaci słowa uniformis, oznaczającym jednokształtny. Oddaje on doskonale istotę munduru jako jednolitego ubioru wojskowego. Słowo to najczęściej używane było w krajach zachodniej Europy, a odnosiło się wyłącznie do żołnierskiego ubioru.
Warto prześledzić ewolucję pojęcia munduru jako ubioru wojska w ciągu ostatnich dwustu lat w Polsce. Najstarszy Słownik języka polskiego definiuje mundur następująco: „(…) mundur, mundurunek – suknia z obszlegami. Kawałek sukna, odmiennego koloru na kołnierzu i na końcu rękawów robi zaraz nazwisko munduru (…)”3. Definicja ta jest bardzo ogólna i odnosi się jedynie do widocznych elementów ubioru żołnierza. Dożo precyzyjniej w tej materii wypowiada się Słownik języka polskiego wydany przez Samuela Orgelbranda w 1861 roku – opisuje go jako ustanowiony prawem ubiór dla osób pełniących służbę państwową4. Definicja ta rozszerza znaczenie słowa mundur i bierze pod uwagę także przedstawicieli innych zawodów, a nie tylko wojskowych. W większości jednak wydawnictw XIX-wiecznych dominowała definicja podawana w słowniku Lindego. Podobnie sytuacja wyglądała w przypadku polskich encyklopedii. Przykładem może być jedna z pierwszych encyklopedii wydana również przez Samuela Orgelbranda. W rozwinięciu hasła mundur znajduje się definicja, która podaje, że jest to „(…) suknia męzka, której kołnierz i przyrękawia są odmiennej od reszty barwy (…)”5. Natomiast Słownik języka polskiego autorstwa Jana Karłowicza i Adama Kryńskiego z 1902 roku opisuje mundur jako „(…) odzież urzędową, umundurowanie, uniform (…)”. Definicja właściwie niczego nie wyjaśnia, stanowi raczej zbiór słów o podobnym znaczeniu. Dodatkowo autorzy pochodzenie słowa mundur wywodzą od francuskiego słowa monter, czyli urządzać, stroić6.
Zupełnie inną i bardzo zwięzłą formę proponuje Encyklopedia staropolska, zupełnie nieprecyzyjnie mundur określa jako „(…) ubiór wojskowy w ogóle (…)”7. Została ona bardzo poważnie zawężona i wskazuje wyłącznie na jeden rodzaj formacji jaka używa ubioru. Brak również jakiegokolwiek wspomnienia o jednolitości tego ubioru. Dużo szerzej precyzuje tę kwestię pierwsza polska encyklopedia wojskowa autorstwa Ottona Laskowskiego. Pisze on w encyklopedii, że mundur to „(…) ubiór wojska lub też funkcjonariuszy państwowych cywilnych, ujęty w ścisłe przepisy (…)”8. Nie jest ona, mimo szerszego ujęcia, pełna i wyczerpująca. Dużo ściślejsza definicja pojawia się w encyklopedii wojskowej z 1970 roku. Mundur zdefiniowany jest jako „(…) ubiór wojskowy wykonany ściśle według przepisu określającego kolor, krój i odznaki (…)”9. Rozgranicza ona dawne mundury charakteryzujące się wyłącznie jednolitością kroju i barwy od mundurów nowożytnych posiadających odznaki, stopnie starszeństwa, oznaczenia przynależności narodowej. Ponadto znika tu odniesienie słowa mundur do osób cywilnych i innych funkcjonariuszy państwa. Taka sama definicja znajduje się również w wydanej w 2007 roku kolejnej encyklopedii wojskowej10.
Od czasów najdawniejszych w niektórych armiach usiłowano wprowadzić pewną jednolitość ubioru żołnierza. W początkach historii świata pierwszym elementem, w którym można zauważyć próby unifikacji, był hełm. Starano się w nim stosować jednolite znaki, grzebienie, pióropusze, kity, rogi, a także symbole zwierząt, ptaków lub bóstw. Ułatwiało to rozmieszczenie wojsk na polu walki i dowodzenie. Poza tym żołnierze mogli łatwiej odróżnić swoich towarzyszy od wrogów. Dużo bardziej zaawansowane dążenie do jednolitości ubioru widać we fryzach na ścianach pałaców w Suzie i Persepolis. Przedstawiają one Nieśmiertelnych, gwardię królów perskich z dynastii Achemenidów. Jednak nie tylko w Persji starano się w tym okresie ujednolicić ubiór wojskowy. Również w Grecji hoplici posiadali w większości takie samo wyposażenie, uzbrojenie i pancerze. Aby rozróżnić żołnierzy z poszczególnych polis, wprowadzono znaki na tarczach. Wiadomo, że Lacedemończycy, czyli Spartiaci, nosili na tarczach grecką literę „L”. Z kolei Tebańczycy mieli na tarczach namalowanego Heraklesa11. W kolejnych wiekach okresu starożytnego można zaobserwować dalsze próby unifikacyjne, co miało miejsce na przykład w armii rzymskiej. Uzbrojenie, ale także wyposażenie i ubiór żołnierzy produkowano na szeroką skalę w państwowych wytwórniach. Zwiększyło to możliwości i łatwość wprowadzenia jednolicie wyglądającej sylwetki żołnierza. Jednak nie tylko w Rzymie mamy do czynienia z jednolitością form mundurowych. Podobne próby podejmowano w Kartaginie, gdzie w niektórych oddziałach żołnierze nosili jednolite stroje.
Po upadku Imperium Rzymskiego, w czasach średniowiecza, zanikły próby unifikacji i możliwości ich dokonania. Mimo pewnych reguł, którymi kierowano się w doborze barw, kształcie niektórych elementów uzbrojenia i oznaczeń na nich, nie można mówić o jednolitej formie.
Dopiero kiedy pod koniec XV wieku na dworach królewskich i książęcych pojawiły się gwardie, sytuacja uległa zmianie. To ich ubiór może być traktowany jako pewna podstawa wyjściowa dla tworzących się w przyszłości mundurów. Zasięg tego zjawiska był jednak ograniczony do państw niemieckich, Francji, Burgundii, Anglii, Włoch i Hiszpanii. W większości gwardie te składały się z żołnierzy pieszych. Posiadali oni jednolite nakrycia głowy w postaci hełmu lub kapelusza. Podstawowym ubiorem każdego gwardzisty były różne odmiany – w zależności od kraju – kaftana o nazwie wams, którego krój i barwa była taka sama dla każdego żołnierza. Wams był to kaftan sięgający do ¾ uda, miał bufiaste rękawy, a od przedramienia ściśle przylegał do ciała. Od pasa w dół wams przyjmował formę rozkloszowanej sukni, z przodu znajdowało się wąskie rozcięcie w kształcie trójkąta. Z czasem cały kaftan był nacinany przez żołnierzy w finezyjne wzory, szczególne upodobanie do tego typu działań wykazywali landsknechci12. Najchętniej używanymi kolorami wamsu były czerwień, biel, zieleń lub błękit, rzadko czarny. Pod kaftanem znajdowała się cienka koszula z kryzami na końcach rękawów i przy szyi. Spodnie natomiast były bardzo szerokie i bufiaste, do kolan, przy nich związywane na tasiemki. Również spodnie często nacinano w różne wzory. Na dalszą część nogi zakładano pończochy i płytkie trzewiki na obcasie lub buty z wysokimi cholewami sięgającymi pod, a nawet za kolano, rozszerzające się ku górze. Jednakże utrzymanie stałego munduru było trudne, głównie ze względu na brak stałych armii – od końca XV, a w szczególności w wieku XVI dominowały armie zaciężne.
Kolejnym krokiem naprzód w kwestiach umundurowania były reformy Gustawa Adolfa i parlamentu angielskiego na początku XVII wieku, które spowodowały pojawienie się armii stałych. Wyposażone były one w ubiór wojskowy, w którym wyraźnie widać kształtujące się nowożytne formy mundurowe. Zauważa się takie cechy, jak jednolitość i uściślenie jej przepisami.
Znaczący wpływ na rozwój munduru w Europie miały rządy Ludwika XIV we Francji. Wprowadzone za jego rządów zmiany stały się podstawą dla nowożytnego munduru wojskowego. Z użycia wyparty został wams na rzecz ubioru nazywanego we Francji casaque lub cassock, który w angielskim występował jako coat, a w Niemczech jako Reitrock. Casaque był to długi ubiór wykonany najprawdopodobniej z sukna, z daleko odwiniętymi rękawami, a od pasa w dół lekko rozkloszowany. Z przodu bywał otwarty lub zamknięty na całej długości, zapinany na guziki. Początkowo nie miał kołnierza, a poziom rozkloszowania był różny, poły sięgały do kolan. Ważnym elementem była podszewka, widoczna doskonale po zawinięciu rękawów. Z przodu z kolei pozostawiono zapas, aby można było wyłożyć część casaque, gdzie widać było również podszewkę. Zapinana była na haftki, natomiast wyłogi – na guziki. Z początku casaque nie miał kieszeni, ostatecznie jednak wprowadzono proste płytkie kieszenie. Pod ten ubiór wkładano kamizelę zapinaną na dużą ilość guzików, pod nią zaś białą koszulę13. Spodnie, jakich używano w tym okresie, nazywały się culottes po francusku lub knickers po angielsku. Sięgały przed kolano i wiązane były na tasiemkę, nakładano na nie pończochę. Żołnierze chodzili w płytkich trzewikach ze ściętymi czubami lub butach z cholewami rozszerzającymi się ku górze. Na głowach noszono kapelusze z szerokim rondem, ozdabiane kitami lub piórami, albo czapki trójrożne, powstałe w wyniku zawijania ronda używanego na początku XVII wieku kapelusza.
W połowie XVIII wieku pojawił się zupełnie już zmieniony casaque. Od pasa w dół jego poły stały się coraz węższe i krótsze i cofały się ku tyłowi sylwetki. Ich skrócenie wynika z wcześniejszego spinania pół z tyłu, aby nie utrudniały działań na polu walki. Natomiast spodnie stawały się coraz dłuższe i luźniejsze, co również miało ułatwić poruszanie się. Pończochy zastąpiono swego rodzaju materiałowym opinaczem, kończącym się pod kolanem, zapinanym na guziki. Czapka została z trójrożnej zmieniona w dwurożną, a w miejscu przedniego rogu na przedzie pojawiło się pionowe półkole, na którym noszono symbol przynależności państwowej i symbol jednostki14.
Kolejne znaczące zmiany przypadają na początek XIX wieku, kiedy kurtka mundurowa krojem przypominała zapinany nad talią frak15. Spodnie stały się jeszcze mniej przylegające, pozostawiono zapinane poniżej kolana opinacze, opadające na buty. Czapka dalej ewoluowała do formy czako, czyli wysokiej, sztywnej czapki z daszkiem, na której noszono tarczę z oznaczeniami i numerem jednostki. Z kolei na czubku czapki, z przodu umieszczona była wielobarwna kita, również określająca przynależność do konkretnej jednostki. Nowością było wprowadzenie nowych form mundurowych, takich jak mundur galowy (paradny), w którym żołnierz stawał do walki, mundur pozasłużbowy, a także wersje zimowe i letnie mundurów oraz specjalny mundur (pokrowiec) ochronny, zakładany na mundur paradny.
W drugiej połowie XIX wieku doszło do pewnych przekształceń w umundurowaniu. Czako wysokie stopniowo skracano, aż przekształcone zostało w kepi. Rozpowszechnił się także stosowany w bardzo ograniczonym wymiarze kaszkiet, czyli miękka czapka wojskowa z otokiem i daszkiem lub bez, a także pickelhauba. Z kolei kurtka mundurowa uległa modyfikacji i upodobniła się do surduta. Sięgał on do połowy uda, miał wypustki przy rękawach i przy szyi. Zmieniono krój spodni na prosty i luźny, swobodnie zawinięte kilka centymetrów tuż nad butem. Utrzymano jednak w niektórych jednostkach materiałowy opinacz opuszczany na but. Wciąż pozostawiano barwne mundury. Okazało się jednak, że rozwiązanie to ma dużą wadę, którą była łatwość dostrzeżenia żołnierza z dużej odległości. Dobitnie pokazały to konflikty z drugiej połowy XIX wieku, szczególnie pierwsza wojna burska. Podczas walk żołnierze burscy w mundurach w barwie khaki zadawali poważne straty Brytyjczykom, walczącym wciąż w czerwonych bluzach mundurowych. Jednak niektóre państwa utrzymały tradycyjne barwy mundurów aż do I wojny światowej.
W XX wieku i pod koniec XIX zanikają ogólne trendy w ubiorze wojskowym. Każde z państw na własną rękę tworzy odpowiednie kroje i wzory mundurów. Powoływane są nawet specjalne komisje mające opracować mundury dla armii. Jedyne trendy, które były wspólne dla niektórych państw, to próby wprowadzenia barwy munduru wtapiającej żołnierza w tło, która jednak nie była taka sama dla każdej armii. Drugim powszechnym elementem były materiałowe owijacze usztywniające łydkę, co miało ułatwić poruszanie się żołnierzy.
* * *
Analizując historię munduru w Europie, należy mieć na uwadze przede wszystkim to, że idea munduru i jego wzory, podobnie jak nurty w literaturze i sztuce, rozchodziły się po Europie z różną intensywnością. Ponadto nie były przyjmowane jako gotowe wzorce, lecz podlegały nie tylko narodowym, ale nawet lokalnym wpływom. Dlatego często ten sam rodzaj munduru mógł przybierać różne formy. Poza tym zupełne inaczej w początkach historii nowożytnej, mundur rozwijał się w państwach Europy wschodniej, gdzie ogromne znaczenie miała tradycja i lokalna kultura. Dopiero XVIII wiek przyniósł zmiany na tym polu, kiedy również i wschodnia część naszego kontynentu przyjęła nowe wzorce mundurowe. Stąd też artykuł ten należy traktować jako pewien szkic tematyczny, który może dać impuls do głębszego zbadania rozwoju form mundurowych w Europie i czynników, jakie na nie wpływały.
Bibliografia:
1. Battledress: The uniforms of the World’s Great Armies 1700 to present, London 1978.
2. Encyklopedia wojskowa, (pod. red. Ottona Laskowskiego), t. 5, Warszawa 1936.
3. Encyklopedia wojskowa, t. 1, Warszawa 2007.
4. Förster Gerhard, Hoch Peter, Reinhold Müller, Uniformen europäischer Armeen, Berlin 1978.
5. Gloger Zygmunt, Encyklopedia staropolska, t. 3, Warszawa 1902.
6. Humble Richard, Scollins Richard, The Soldier, London 1986.
7. Karłowicz Jan, Kryński Adam, Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1902.
8. L’uniforme et les Armes des soldats de la guerre, guerre en Dentelle, Tournai 1975.
9. L’uniforme et les Armes des soldates du premier Empire, Tournai 1969.
10. Linde Samuel Bogumił, Słownik języka polskiego, t. 2, cz. 1, Warszawa 1809.
11. Mała encyklopedia wojskowa, t. 2, Warszawa 1970.
12. Możdżyńska-Nawrotka Małgorzata, O modach i strojach, Wrocław 2002.
13. Szyller Ewa, Historia ubiorów, Warszawa 1967.
14. Wielecki Henryk, Żygulski Zdzisław jun., Polski mundur wojskowy, Kraków 1988.
Przypisy
1. Z. Żygulski jun., H. Wielecki, Polski mundur wojskowy, Kraków 1988, s. 7.
2. Cyt. za. H. Wielecki, Spojrzenie na mundur, „Kultura i oświata” 1987, nr 2, s. 65.
3. S. D. Linde, Słownik języka polskiego, t. 2, cz. 1, Warszawa 1809, s. 162.
4. H. Wielecki, Spojrzenie na mundur, „Kultura i oświata” 1982, nr 2, s. 65.
5. Encyklopedia powszechna, t. 18, Warszawa 1864, s. 57.
6. J. Karłowicz, A. Kryński, Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1902, s. 1068.
7. Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 3, Warszawa 1902, s. 238.
8. Encyklopedia wojskowa, (pod red. O. Laskowsiego), t. 5, Warszawa 1936, s. 603.
9. Mała encyklopedia wojskowa, t. 1, Warszawa 1970, s. 351.
10. Encyklopedia wojskowa, t. 1, Warszawa 2007, s. 647.
11. Z. Żygulski, H. Wielecki, op. cit., s. 7.
12. E. Szyler, Historia ubiorów, Warszawa 1967, s. 113–114.
13. M. Możdżyńska-Nawotka, O modach i strojach, Wrocław 2002, s. 271.
14. L’uniforme et les Armes des soldats de la guerre, guerre en Dentelle, Tournai 1975, s. 154.
15. L’uniforme et les Armes des soldates du premier Empire, Tournai 1969, s. 120.