Byli elitą wojowników, którzy zdominowali japońskie społeczeństwo pomiędzy XII i XIX wiekiem. Większość z nich mieszkała w wioskach i doglądała swojej ziemi, doskonaląc się jednocześnie w sztuce walki i trwając w gotowości do służby na polu walki. Od początku średniowiecza słowo „samuraj” kojarzy się z obowiązkiem zbrojnej służby ze strony poddanego, kodeksem bushido, męstwem, siłą i odwagą. Po dziś dzień kultura samurajów intryguje, pociąga i oszałamia. Bez wątpienia samuraje to niezaprzeczalna wizytówka Japonii.
Kultura wojowników bushi ma swoje korzenie pomiędzy IX a XI wiekiem, kiedy to w Japonii trwał dworski wiek Heian. W tych właśnie czasach dwór Heian cieszył się względnym spokojem i rozwojem kulturalnym, a prowincje pogrążały się w bezprawiu i rebelii. Chociaż członkowie rodu Fujiwara (arystokratyczna klasa panująca) byli mistrzami w intrygach i dworskich rozgrywkach, nie płonęli jednak żądzą znojnej walki na polu bitwy. Wielu z nich nie miało także ochoty opuszczać stolicy, woleli więc sprawować swoje prowincjonalne rządy za pośrednictwem zarządców i deputowanych, zaś o pomoc zbrojną coraz częściej zwracali się do wojowników z prowincji, tak zwanych bushi.
Zaczęto prywatyzować majątki ziemskie, co doprowadziło do licznych prób pozyskiwania ich na własność, wyłączenia ich z ogólnie obowiązującego systemu opodatkowania, oraz spod kontroli prowincjonalnych urzędników centralnego rządu. Na prywatę i powrót do, jak wyraził się John W. Hall, „władzy rodzinnej” wskazywało także załamanie się centralnego systemu militarnego i pojawienie się band wojowników, które działały w oparciu o lojalność rodową lub regionalną. Ilość gruntów publicznych malała z każdą chwilą, a rząd miał coraz mniej środków na utrzymanie armii poborowej. W 792 roku zlikwidowano system rekrutacji chłopów, który okazał się nieskuteczny podczas podboju zamieszkujących na północnym wschodzie plemion Ezo. Odpowiedzialność za wojsko przeszła w prywatne ręce. Cesarze, arystokracja dworska, świątynie buddyjskie i wielkie prowincjonalne rody sami powoływali jednostki milicji. Prowincję ogarnęło bezprawie; tworzyły się bandy rabusiów, a chaos wzmagała organizacja sił militarnych przez świątynie, lokalnych urzędników państwowych i zarządców shoen.
[podpis] Symbol graficzny znaczący 'Samuraj'[/podpis]
Centralna armia, która mogłaby zapewnić obywatelom spokój, przestała istnieć; narastała potrzeba ochrony własnych shoen i lokalnych interesów publicznych. Te dwa czynniki przyspieszyły rozwój prowincjonalnych grup wojowników, bushidan. Nie było to całkowicie nowe zjawisko, gdyż na prowincji zawsze mieszkały zbrojne rody. Wiele tych klanów zachowało lokalne wpływy i także w systemie ritsuryo. Kiedy w okresie Heian system uległ erozji, klany zyskiwały na znaczeniu. Walka wymagała drogiego sprzętu: mieczy i zbroi, łuków, strzał, koni, pachołków, obroku i stajni. Z racji swej kosztowności pozostała domeną wiejskiej elity. W okresie Heian lokalne rody doskonaliły profesjonalne metody walki i zawierały i nowe przymierza.
Na czele mnożących się ugrupowań zbrojnych stawali nie tylko przywódcy lokalnych klanów i ich krewni, ale także osiadli w prowincjach urzędnicy, zarządcy prywatnych majątków, a z czasem synowie rodziny cesarskiej lub innych szlachetnych rodów, których pozbyto się z dworu i przeniesiono na wieś. Wojownicy, którzy mogli poszczycić się szlachetnym pochodzeniem, byli zwykle jądrem, wokół którego zbierały się największe oddziały wojowników, między innymi rodów Taira i Minamoto.
Rozwój doświadczonych w walce grup wojskowych dał się szczególnie zauważyć w niespokojnym, przygranicznym rejonie północnego Kanto, gdzie nadal zdarzały się sporadyczne potyczki z plemionami Ezo. Tu oddziały zbrojne rosły w siłę, niejednokrotnie wypowiadając wojnę także sobie nawzajem. Ci wschodni wojownicy, często pod wodzą powołujących się na szlachetne koneksje głów klanów, doskonalili techniki walki konnej i 'drogę łuku i konia’, tradycję, która w końcu zgodnie z konfucjańskimi wpływami wieku miała zaowocować pojęciem bushido, „drogi wojownika’.
Wojownicy, bushi, epoki Heian i Kumakura mieszkali na wsi. W czasie pokoju zajmowali się swoimi majątkami. Ich przywódcy stale zachęcali ich by dbali o swoje militarne dziedzictwo, doskonalili umiejętności wojskowe, polowali pieszo, konno i z sokołami – by pędzili aktywne życie na wsi, ceniąc męstwo, lojalność i rodzinny honor. W zamian za pańską łaskawość, której namacalnym dowodem były zwykle wojenne łupy lub potwierdzenie nadania ziemi, wojownik miał zapewnić panu swe usługi w czasie wojny, trzymać przy nim ceremonialną straż, oraz świadczyć wsparcie ekonomiczne w postaci podarunków, pańszczyzny lub poboru podatkowego. Do XVII wieku wezwania do lojalności były jednak częściej ideałem niż faktem. W wieku ogólnego rozchwiania i niepokoju wielu wojowników słuchało raczej instynktu dążenia do poprawy warunków osobistych czy rodzinnych lub po prostu starało się przetrwać. Zdrajca był prawdopodobnie tak częstym zjawiskiem jak szlachetny wasal.
Zbrojne oddziały nie przedstawiały poważnego zagrożenia dla centralnej władzy dworu, dopóki były niewielkie i zwalczały się nawzajem. W połowie X wieku stało się jednak jasne, że liczne bandy wojowników z charyzmatycznymi przywódcami są w stanie opanować całe regiony Japonii, a dwór byłby w stanie im przeszkodzić tylko wtedy, gdyby zwrócili się o pomoc do konkurencyjnych grup zbrojnych. W wielu próbach pokonania jednych grup, dwór musiał jednak prosić o pomoc inne, a to przyczyniało się do ich rozwoju i wzrostu ich potęgi. Wtedy wyraźnie rzucała się w oczy słabość dworu i potęga grup wojskowych.
Wiek XI był kolejnym okresem wzrostu potęgi wojowników ze wschodniej i zachodniej Japonii.
Na północnym wschodzie w czasie Wcześniejszej Wojny Dziesięcioletniej i Późniejszej Trzyletniej (1051-62) budował swą potęgę klan Minamoto. W czasach tych na jego czele stali Minamoto no Yoriyoshi i jego syn Yoshiie. Zostali oni wysłani przez dwór do stłumienia rewolty rodu Abe na dworze Mutsu. W wyniku długotrwałych walk wojownicy Minamoto zyskali ogromne doświadczenie i umocnili swoją dominację. Dzięki zwycięstwom Yoriyoshi umocnił swoją reputację wielkiego wodza, a hojnie sypiąc pochodzącymi z łupów darami mógł przekonać i przywiązać do siebie wielu wschodnich bushi, którzy wstąpili do jego armii.
Jedną ze zbrojnych grup, które pomagały Yoshiie w ostatecznym pokonaniu Abe, była jedna z gałęzi rodu Fujiwara. Tak zwani „północni” Fujiwarowie wznieśli zamek w Hiraizumi i pozostali militarną potęgą w północno-wschodniej części kraju do końca XII wieku, kiedy to zostali pokonani i zniszczeni przez Minamoto no Yoritomo. Złota sala wybudowanej przez nich buddyjskiej świątyni Chusonij jest jednym z najwspanialszych przykładów prowincjonalnej architektury Heian.
Bliżej stolicy, w regionie Ise, w XI i XII wieku budowała swą potęgę jedna z gałęzi rodziny Taira. Pod sprawnym przywództwem Taira no Kiyomori ród stał się siłą, do której odwoływali się włądający z klasztoru cesarze. Taira weszli jednak w otwarty konflikt z wojownikami Fujiwara i podporządkowanymi tym ostatnim Minamoto. Kiedy już potężne klany zaangażowały się w polityczne debaty na terenie stolicy, trudno się było ich stamtąd pozbyć. Klasztorni cesarze i dworzanie przyjmowali więc najczęściej taktykę podżegania jednej wojowniczej frakcji przeciwko drugiej. Dwór mógł liczyć na utrzymanie swojej pozycji tylko wówczas dopóki żaden klan nie osiągnął hegemonii. Jednak od połowy XII wieku najpierw Taira, a potem Minamoto dominowali nad dworem, dając wojownikom szansę przechwycenia politycznego przywództwa.
Kiedy w 1156 roku wybuchła polemika w kwestii następstwa tronu między klasztornymi a panującym cesarzem, dwór podzielił się na dwa stronnictwa. Bez podziałów nie obyło się także w rodzinie Fujiwara i zbrojnych klanach Taira i Minamoto. Umiejętnie eliminując swych rywali podczas zamieszek w Hogen i Heiji w latach 1156 i 1159, Kiyomori wymordował większość przywódców Minamoto i zapewnił sobie, oraz rodowi Taira dominującą pozycję na dworze. Sfrustrowanym przegranym przypadła teraz w dużej mierze ceremonialna rola i oczekiwanie na szansę pozbycia się Tairów. Kiyomori i wodzowie Taira mieli nad nimi pełną kontrolę, przejmując dworskie stanowiska i urzędy, oraz prowincjonalne tytuły i majątki ziemskie. Podobnie jak wcześniej Fujiwara, teraz Taira zaangażowali się w politykę zawierania odpowiednich małżeństw, aby zawładnąć urzędem cesarskim. Kiyomori wydał swoją córkę za członka cesarskiego rodu w nadziei dochowania się cesarza z rodu Taira. Mały cesarz Antoku wydawał się ucieleśnieniem tych marzeń.
Osiedlając się w Heian-kyo (Kioto) i stając się nową grupą dworzan, klan Taira odciął się od swojej prowincjonalnej bazy militarnej i zbrojnej tradycji. Tymczasem we wschodnich prowincjach zbierały się niedobitki rodu Minamoto skupione wokół młodego Yoritomo, którego Kiyomori oszczędził i skazał na wygnanie. W 1180 roku Yoritomo poczuł się już wystarczająco silny, by rzucić wyzwanie hegemonii Taira. Jego kuzyn Minamoto no Yoshinaka i przyrodni brat Yoshitsune stanęli na czele wojsk, które wyparły Taira ze stolicy, a następnie zadały wrogowi druzgocącą klęskę w bitwie pod Dannoura w 1185 roku. Podczas bitwy mały cesarz Anoku poniósł śmierć w wodach Morza Wewnętrznego. Ci wodzowie Taira, którzy nie zginęli w walce, popełnili samobójstwo, aby uniknąć niewoli. Klan został wyrżnięty w pień. W czasach tych ostateczną próbą wyidealizowania żołnierskiego heroizmu była chęć oddania życia za swego pana i wyprucia sobie wnętrzności, aby uniknąć niesławy pozbawienia wolności. Idealny wojownik to nie tylko mistrz sztuki wojennej, ale także człowiek wrażliwy na ludzkie uczucia i utalentowany poeta. Można powiedzieć, że ideał ten jest reprezentowany przez Minamoto no Yorimasę. W 1180 roku Yorimasa wezwał księcia Mochihito do buntu przeciwko Taira. Kiedy rewolta została zdławiona, odebrał sobie życie z dziką odwagą, jakiej można się spodziewać po wojowniku, ale wcześniej skomponował wiersz, który przyniósłby zaszczyt nawet dworzaninowi.
Jak skamieniałe drzewo,
Które nie wydało ani jednego kwiatu,
Smutne było moje życie.
Jeszcze smutniej jest kończyć dni swoje
Nie pozostawiwszy żadnego owocu.
Jeszcze przed zniszczeniem Tairów Minamoto no Yoritomo tworzył instytucje władzy wojowników w Kamakura, we wschodniej Japonii. Początek zbrojnej władzy Yoritomo w Kamakura oznaczał nie tylko koniec okresu Heian, ale także poważną zmianę równowagi w stosunkach dwór – wojownicy, i początek nowej ery kulturalnej. Wiek dworskiej dominacji w kulturze Japonii dobiegał końca. Ucząc się od dworzan, sięgając do swoich własnych obyczajów, szukając przewodnictwa u mnichów zen i gości z Chin, średniowieczni wojownicy tworzyli swój własny styl kulturalny.
Wielkie zwycięstwo Minamotów nad Tairami przyniosło zastąpienie jednego reżimu w drugim – ani nie osłabiło pozycji dworu, ani nie przywróciło mu dawnego znaczenia. Yoritomo przyjął tytuł shoguna, naczelnego wodza i wojskowego zarządcy. Utworzył administrację zwaną shogunatem lub bakufu z siedzibą w Kamakurze na wschodzie Japonii. Aby wynagrodzić swoich wasali, rozdzielić łupy, rozsądzić spory, wymierzyć sprawiedliwość i utrzymywać porządek, Yoritomo ustanowił kilka urzędów, które obsadził zaufanymi wasalami i niższą arystokracją dworską, którą sprowadził z Kioto. W ten sposób stworzył model dla następnych rządów wojowników.
Usankcjonował także dwa urzędy – wojskowych gubernatorów prowincji (shugo) i wojskowych komisarzy majątków (jito) – dając swoim wasalom władzę w prowincjach i prywatnych posiadłościach (shoen) na terenie całego kraju. Tak w Japonii powstała podwójna struktura władzy politycznej – militarny reżim w Kumakurze przejął wiele funkcji, które dotąd uważane były za prerogatywę cesarskiego dworu. Jednocześnie dwór nie został całkowicie odsunięty od władzy i nadal sprawował część tradycyjnych funkcji. Yoritomo stworzył shogunacki wzór postępowania, zgodnie z którym militarni władcy okazywali dworowi formalny szacunek, ale narzucali mu swoją wolę i sprawowali nad nim nadzór.
Jako rząd wojowników, shogunat przede wszystkim zajmował się utrzymywaniem dyscypliny w wojskach, na których czele stał Yoritomo i jego wasale. Dopiero z czasem, pod wpływem Yoritomo i jego dwóch młodo zmarłych synów, a następnie regentów Hojo, którzy zdominowali rząd po wygaśnięciu na początku XIII wieku linii shogunów Minamoto, bakufu zaczęło przejmować coraz więcej władzy legislacyjnej i prawnej nad kwestiami majątkowymi, podatkowymi i prawnymi, ważnymi dla całego społeczeństwa. Hojo założyli w Kioto filię bakufu, która miała nadzorować sytuację w zachodniej Japonii i wystąpili z interwencją w sprawie następstwa tronu. Zajmowali się także polityką zagraniczną. Wobec ograniczonych wpływów politycznych i instytucjonalnej żywotności shogunatu Kamakura, dwór poczuł, iż jego władza znacznie się skurczyła.
Nie mogąc pogodzić się z tą sytuacją, dwór podejmował kolejne próby odzyskania władzy. W 1221 roku wybuchło, skazane na niepowodzenie, powstanie Jokyu pod przywództwem klasztornego cesarza Go-Toba, które ród Hojo z łatwością zdławił. Tym samym Hojo zyskali większą władzę i mogli teraz skazywać cesarzy na wygnanie, konfiskować kolejne ziemie, obsadzać majątki wojskowymi rządcami, karać dworzan i członków rodziny cesarskiej oraz regulować porządek następstwa tronu. W latach dwudziestych XIV wieku przeciwnicy kontroli, jaką Hojo roztoczyli nad bakufu Kamakura, skupili się wokół cesarza Go-Daigo. Z pomocą rodu Ashikaga i innych wschodnich rodów, a także zbrojnych oddziałów mnichów-żołnierzy, w 1333 roku Go-Daigo udało się obalić bakufu i powrócić do, jak twierdził, bezpośredniej władzy tronu. Jednakże polityka nowego cesarza zniechęciła jego wcześniejszych zwolenników doprowadzając do tego, że Go-Daigo musiał uciekać z Kioto w 1336 roku. Aghikaga Takauji przejął tytuł shoguna i zorganizował nowy reżim, bakufu Muromachi, podległy konkurencyjnemu cesarzowi. Przez ponad trzydzieści lat kraj szarpany był wojną domową, w której zwolennicy Go-Daigo i jego południowego dworu zwalczali wspierany przez Ashikagów dwór północny.
Takie były burzliwe początki bakufu Muromachi. Shogunowie Ashikaga, którzy nie posiadali dużych majątków ani potęgi militarnej, musieli polegać na współpracy swoich wasali i wojskowych protektorów prowincji, shugo. Silni shogunowie, jak trzeci shogun Yoshimitsu lub szósty Yoshinori, byli w stanie dominować nad koalicją i wykorzystywać jej wojska dla podniesienia autorytetu bakufu i shogunów. Zabójstwo Yoshinori, którego dokonał w 1441 roku sfrustrowany shugo, odsłoniło wewnętrzną słabość bakufu. Shugo i podlegli im lokalni wojownicy zaczęli współzawodniczyć o wzmocnienie swojej władzy, podczas gdy słabi shogunowie, np. Yoshimasa, wycofywali się z aktywnego politycznego przywództwa, oddając się pałacowym intrygom i rozrywkom kulturalnym. Dyskusje nad prawem Yoshimasy do tytułu shoguna doprowadziły w 1467 roku do Wojny Onin – dziesięcioletniego konfliktu pomiędzy dwoma rywalizującymi shugo, który spustoszył Kioto, rozproszył po prowincjach arystokrację i mnichów oraz otworzył stulecie sporadycznych prowincjonalnych wojen: okres znany jako era „walczących prowincji” (sengoku jidai).
Wojny i polityczne niepokoje stały się powodem licznych zmian w życiu społecznym i ekonomicznym Japonii. Średniowiecze przyniosło powstanie nowych klas, rozszerzenie i erozję systemu majątków prywatnych (shoen), nowy podział własności ziemskiej, wzrost produkcji rolniczej, większą aktywność rynkową, nasilenie handlu, oraz częstsze używanie pieniądza i poważny rozwój miast. Zmiany dotyczyły również społeczności samurajskiej. Bushi, zyskując na znaczeniu, zaczęli nadawać ton życiu społecznemu i kulturalnemu. Z jednej strony bushi byli praktykami sztuki wojennej (bu), czyli „drogi łuku i strzały”, a z drugiej musieli opanować umiejętność rządzenia i administrowania, co wymagało przynajmniej podstawowego zasobu wiedzy i piśmienności (bun). Wojownicy mieli także własne aspiracje duchowe i kulturalne, które znacznie odbiegały od dążeń dworskiej arystokracji Heian.
Pod koniec XII wieku utrwalił się już ideał wojownika, który opanował nie tylko sztukę wojenną, ale również potrafi czytać, pisać i jest sprawnym administratorem. Oczywiście nie wszyscy wojownicy byli piśmienni. W okresie średniowiecza, a zwłaszcza w latach wojen, większość wiejskich bushi nie mogła poświęcić dość czasu na naukę, ale elita z pewnością starała się dorównać ideałowi. Regenci Hojo, shogunowie Ashikaga i tacy wodzowie sengoku, jak Ouchi czy Hosokawa, uczyli się od dworzan i mnichów, przestawali z nimi i powoli stawali się patronami sztuki pokoju, nie zaniedbując jednocześnie taktyki wojennej.
Gdy w roku 1500 Japonia znalazła się w szczytowym momencie decentralizacji, ani cesarski dwór, ani bakufu Muromachi nie cieszyły się politycznym autorytetem i szacunkiem. Kraj został podzielony pomiędzy ponad 250 zwalczających się panów feudalnych (daimyo). Niektórzy z nich mieli nadzieję, że regionalne zwycięstwa pomogą im osiągnąć hegemonię. Liczyli na szansę zdobycia Kioto, które miało stać się bazą dla umocnienia władzy nad Japonią środkową. Pierwszym daimyo, któremu się to udało, był młody przywódca niewielkiego księśtwa Owari na wybrzeżu Pacyfiku, Oda Nobunaga.
Po serii błyskotliwych zwycięstw w 1568 roku Nobunaga zdobył kontrolę nad stolicą. Był to początek wielkiego dzieła zjednoczeniowego, które po śmierci Nobunagi podjęli Toyotomi Hideyoshi i Tokugawa Ieyasu. Obydwaj mieli też wpływ na rozwój społeczności samurajów.
Toyotomi Hideyoshi wprowadził reformę kategorycznego oddzielenia samurajów od chłopstwa. Pozostający na najniższych szczeblach hierarchii samurajów wojownicy byli po części rolnikami, a po części żołnierzami. Mieszkali w silnie uzbrojonych wioskach. Samuraje i chłopi tworzyli jedną, ściśle powiązaną wewnętrznie wiejską społeczność. W chaosie epoki niektórzy potężni samuraje odrzucali zwierzchność swoich nominalnych panów, obalali ich i sami stawali się daimyo. Sam Hideyoshi zdobył władzę w ten sposób i szybko zdał sobie jednak sprawę z tego, iż jego sytuacja pozostanie niepewna tak długo, jak długo proceder ten będzie cieszyć się przyzwoleniem społecznym. Dlatego, aby go ukrócić, postanowił oddzielić samurajów od zaplecza ekonomicznego, czyli wsi, zmuszając ich jednocześnie do zamieszkania w ufortyfikowanych miastach-zamkach pod bezpośrednim nadzorem daimyo. Samuraje musieli także składać przysięgę wierności feudalnym panom. Ci, którzy decydowali się na pozostanie w wioskach, byli rozbrajani i traktowani na równi z rolnikami. Rekwizycję broni, zwaną „polowaniem na miecze”, przeprowadzono na terenie całego kraju. Operacji tej towarzyszyło wcielanie w życie dwóch praw: sobujirei i kenka teishrei. Wymuszały one niejako zachowanie pokoju poprzez wprowadzenie ostrych kar za prywatne kłótnie i lokalne konflikty zbrojne. Hideyoshi chciał w ten sposób zakazać prywatnych sporów i podkreślić, iż tylko rząd zjednoczyciela i władcy państwa może w sposób ostateczny rozwiązać spory, które dotyczą kwestii krajowych.
W 1603 roku Tokugawa Ieyasu, po krwawym przewrocie i pozbawieniu władzy syna Hideyoshiego, został dekretem cesarskim mianowany głową feudalnego rządu – stał się shogunem i mógł oficjalnie ustanowić nowe bakufu. Ieyasu sięgnął po najwyższą władzę w hierarchii wojowników, a także używał tytułu i autorytetu shoguna w celu ustanowienia niezależnego od dworu rządu wojowników. Ze stanowiska shoguna zrezygnował dwa lata później, przekazując władzę w ręce swojego syna Hidetady. Stworzył w ten sposób dynastyczny precedens, zgodnie z którym urząd shoguna miał być przekazywany jego potomkom. Shogunat rodu Tokugawa przetrwał 264 lata i 15 pokoleń, do roku 1867. Długi okres pokoju pozwolił na rozwój unikalnej kultury oraz podniesienie poziomu życia i wykształcenia wielu Japończyków.
Pomimo zmian w nadawaniu tytułu daimyo i pojawieniu się tak zwanych „samurajów bez pana” (ronin), samuraje, shi, stanowiący od 7 do 10 procent populacji, cieszyli się uprzywilejowaną pozycją na szczycie hierarchii społecznej okresu Edo. Byli władcami, zarządcami i administratorami, którzy żyli z pracy pozostałej części społeczeństwa. Wyrazem ich władzy był fakt, iż tylko oni mieli prawo do noszenia miecza i „ścinania pospólstwa”. W rezultacie niższe klasy obawiały się samurajów. Nawet ubogi wojownik z tej grupy społecznej okazywał pogardę bogatemu kupcowi i zamożnemu wieśniakowi. Kiedy procesja daimyo podążała drogą do lub z Edo, gmin musiał usunąć się z drogi i przyklęknąć w pyle, oddając cześć lepszym.
[podpis] Katana[/podpis]
Do kategorii shi zaliczano także wszystkich szlachetnie urodzonych, około 140 arystokratycznych rodów, których przedstawiciele przebywali na dworze cesarskim w Kioto, oraz kapłanów buddyjskich klasztorów i chramów shinto. Ta elitarna grupa reprezentowała niecałe 10 procent ludności.
Chociaż samurajowie stali na szczycie drabiny społecznej, ich sytuacja społeczna była często nie do pozazdroszczenia. Odcięci od swych wiejskich korzeni, jako płatni rycerze mieszkali w garnizonowych miastach i tracili możliwość uprawiania własnej ziemi, a co za tym idzie zwiększenia dochodów. Liczne edykty i konfucjańskie uprzedzenia zabraniały im zajmować się handlem, który postrzegany był jako sprzeczny ze stylem życia wojownika i groźny dla stabilnej hierarchii społecznej, ponieważ stwarzał możliwość awansu dla jednych, a upadku dla drugich. Samuraje mieli więc żyć ze swoich stałych dochodów i gardzić pieniędzmi. Wszystkie potrzeby w gospodarstwie rodziny samuraja, z wyjątkiem ryżu, powinny być wyprodukowane własnym sumptem lub kupione za ryż. Przez dwieście lat samuraje otrzymywali sztywno ustalone pensje, chociaż ceny wszystkich produktów rosły proporcjonalnie do ceny ryżu lub jeszcze szybciej. Wielu pozostało w tyle za ekonomicznymi przemianami i z najwyższym trudem wiązało koniec z końcem.
Panująca klasa samurajów nie potrafiła poradzić sobie z coraz powszechniejszą gospodarką pieniężną. Rząd co prawda starał się ich subsydiować z podatków, jakie otrzymywał ze stanowiących jego własność posiadłości (tenryo), ale wysiłki te kończyły się zwykle niepowodzeniem i administracja musiała uciekać się do okresowych redukcji wydatków i reform. Wraz z upływem czasu shogunat Tokugawów coraz bardziej uzależniał się od świadczonych przez kupców pożyczek, usług finansowych i prowizji.
Reformy bakufu i han miały ulżyć doli zubożałych samurajów, ale niewielu rządzących dostrzegało sedno problemu. Pod koniec okresu Edo kilku wielkim posiadłościom, m.in. Satsumie i Choshu, udało się wyrwać z zaklętego kręgu. Podstawowymi metodami działania były: przystąpienie do produkcji towarów specjalnych, zaprzestanie płacenia długów oraz reorganizacja finansów majątku.
Okres Edo zmienił także kulturę samurajów. Na początku XVII wieku samuraje byli przede wszystkim wojownikami, którzy zdobyli lub spodziewali się zdobyć doświadczenie i chwałę na polu bitwy.
Przez całą epokę zachęcano ich do kultywowania bitewnej i wojskowej tradycji poprzez oszczędność i umiarkowanie, doskonalenie sztuki walki oraz utrzymanie broni, zbroi i umysłu w stałej gotowości do wojny. Skonfucjanizowany kult bushido (Drogi Wojownika) zalecał im bezwzględną lojalność wobec pana, nawet za cenę własnego życia.
Jednocześnie oblężenie Osaki i powstanie Shimabara zakończyły bitewną epokę w życiu większości samurajów. Jeśli nie liczyć tłumienia chłopskich buntów, niewielu wojowników brało teraz udział w akcjach militarnych. Bakufu i lokalni zarządcy starali się położyć kres takim tradycjom jak na przykład wendeta. Samuraje stawali się administratorami i urzędnikami, którzy w coraz większym stopniu doskonalili umiejętność pisania, czytania i liczenia, a w coraz mniejszym sztuki walki. To samuraje byli teraz czołowymi intelektualistami epoki. W szkołach kształcili się głównie samuraje. W ten sposób okres Edo przyczynił się do transrormacji samurajów-wojowników w urzędników i zarządców.
Należy jednak pamiętać, że w skład tej specjalnej grupy administracyjnej weszli ludzie o bardzo praktycznym nastawieniu do życia, przesiąknięci wolą działania urodzeni przywódcy, którzy nadal, zgodnie z tradycją, nosili dwa miecze. Podczas kryzysu lat sześćdziesiątych XIX wieku, kiedy rząd bakufu wyraźnie się zachwiał, młodzi samuraje mieli znów wydobyć miecze z pochew, tym razem w obronie cesarza i narodu. To właśnie oni położyli fundamenty pod nowożytną Japonię. Odważni, przywykli do dyscypliny, działania i podejmowania decyzji, gotowi na każde poświęcenie, piśmienni i świadomi realiów władzy samuraje nie zawahali się stanąć na czele narodu zagrożonego wewnętrzną destabilizacją i inwazją z zewnątrz.
W 1868 roku wydano oświadczenie o „restauracji” władzy cesarskiej. Pierwszym etapem było umocnienie prerogatyw shoguna, które przejawiło się zdecydowanym naciskiem ze strony Ii Naosuke, zwierzchnika rady starszych. W następnych latach przywódcy Tokugawa prowadzili dość chwiejną politykę, próbując wypracować konsensus polityczny poprzez ugodowe debaty i przekazanie niektórych urzędów doradczych panom feudalnym. Otworzyło to drogę do rywalizacji między dostojnikami. Tak hegemonia Tokugawów zaczęła się chwiać. Wasale potężnego rodu, zagubieni w niekonsekwentnych posunięciach politycznych swoich suwerenów, szukali tymczasowego rozwiązania w bezczynności. Wezwania shoguna do przywrócenia złagodzonego złagodzonego systemu służby sankin-kotaipozostawały bez echa, a zgodna współpraca w działaniach przeciwko Choshu, na którą shogun mógł liczyć w poprzednich latach, w 1866 raku stała się niemożliwa. Stało się jasne, że cesarski dwór musi odzyskać większy wpływ na politykę. Ta burzliwa dekada przyniosła koniec 268-letniej dominacji rodu Tokugawa.
Pierwszymi sygnałami planu modernizacji instytucji politycznych było przyjęcie dla nowej epoki miana „Meiji” (władza oświecona) i założenie narodowej stolicy (Tokio) w stworzonym niegdyś przez shogunów zamku-mieście Edo. Umocnienie władzy cesarskiej było znaczącym krokiem na drodze do centralizacji, ponieważ oznaczało koniec politycznych podziałów systemu bakufu Tokugawów.
[podpis] Samuraj w zbroi (1860)[/podpis]
Restauracja Meiji była dziełem koalicji samurajów z południowo-zachodnich hanów, którzy sprzymierzyli się z dworską arystokracją, aby obalić bakufu. Zwycięstwo przypadło właśnie im, gdyż ich wojska okazały się lepiej przygotowane i dowodzone niż oddziały wasalów rodu Tokugawa. Na czele nowego rządku stanęli samuraje-administratorzy, którzy sprawowania władzy uczyli się w hanach. Podczas tego okresu samuraje, wojownicy od pokoleń, którzy nieprzerwanie dzierżyli władzę od XI wieku, byli stopniowo i systematycznie odsuwani od sfery wpływów. Dziedziczny dochód został najpierw zredukowany, a następnie zastąpiony jednorazowym przyznaniem długoterminowych obligacji państwowych. Samurajskie miecze, od wieków oznaka szczytów i klasy, stały się teraz wyłącznie spadkiem po przodkach. Zakończyła się era monopolu na przemoc, którą symbolizowały. Obowiązek czuwania nad państwem przekazany został świeżo zrekrutowanym siłom. Przywileje wysokiego statusu społecznego, ceremonialnych strojów, nazwisk i form tytularnych rozwiały się wraz z wprowadzeniem zasadniczo jednoklasowego społeczeństwa, zgodnie z hasłem „jeden władca, 10 000 poddanych.”
Fakt, iż do takiej sytuacji w ogóle doszło świadczy o słabnącym prestiżu i pozycji samurajów w społeczeństwie ostatniej fazy shogunatu Tokugawów. W morzu rosnących fortun i oczekiwań stałe dochody wojskowych traciły na wartości. Umiejętności militarne, udoskonalane w wojnach przez wieki, stępiały podczas długiego okresu pokoju. Możliwość działania w sferze administracji i kultury stanowiła motywację jedynie dla najbardziej ambitnych i najlepiej wykształconych. Większość samurajów popadła jednak w indolencję, bezsensowne przestrzeganie konwenansów i bezczynność. Jeśli chodzi o administrację, to nie widziano sensu w zatrudnianiu nadmiaru urzędników, gdyż doprowadziło to do sytuacji, w której tylko dla niewielu starczało pracy. Częstokroć zdarzało się także, że przywódcy klas niższych nie różnili się od samurajów pod względem wykształcenia. W rzeczywistości z racji swej niezależności i przedsiębiorczości ludzie niższych stanów byli nawet lepszymi kandydatami na odpowiedzialne stanowiska.
Jednakże w sposobie, w jaki dokonano zmiany statusu samurajów można zauważyć ogromną ostrożność i pragmatyzm nowych przywódców. Nowa władza obniżyła najpierw pensje, a następnie pogrupowała je, opodatkowała wyższe dochody, zaoferowała najpierw nieobowiązkową zamianę, a w końcu, w 1876, wydała zarządzenie o konieczności wymiany pensji na długoterminowe obligacje państwowe.
Rząd miał nadzieję, że te posunięcia pomogą wojownikom zamienić dziedziczne przywileje na konstruktywne przedsięwzięcia w nowym społeczeństwie. W tym samym roku wydano również dekret, zabraniający samurajom noszenia mieczy w miejscach publicznych. To, co jeszcze niedawno stanowiło obowiązek, teraz stało się niezgodne z prawem. I choć nadal istniało wielu, którzy wychwalali kodeks bushido, twierdzili, iż tempo zmian jest zbyt szybkie, a rząd zbyt lekko traktuje klasę, która tak długo służyła krajowi, nadal większość uważała samurajów za upartych i konserwatywnych.
[podpis] Miecz wakizashi z okresu Edo[/podpis]
Jedną z możliwości rozwiązania problemu samurajów było wykorzystanie ich w zatargach z Koreą. Nowy rząd Meiji wysłał więc do Korei misję dyplomatyczną, z zadaniem przekazania informacji o zmianie systemu władzy w Japonii oraz o anulowaniu porozumienia, jakie zawarł w imieniu shogunatu władca Tsushimy. Koreańczycy jednak nie wyrazili zainteresowania propozycją i potraktowali posłów w obraźliwy sposób. Połączenie osobistego rozczarowania i frustracji z oskarżeniami, iż rząd pozwala kalać honor Japończyków, wyzwoliło falę potężnych protestów ze strony samurajów. Szczególnie ostro wojownicy demonstrowali swe niezadowolenie w rejonach, które wspierały restaurację.
Datą graniczną w historii samurajskiej opozycji była klęska Saigo Takamoriego, przywódcy powstania w Satsumie. Powstanie to było najcięższym wyzwaniem dla rządu, gdyż żadnego z hanów nie zamieszkiwało aż tylu samurajów i żadna z lokalnych samurajskich grup nie miała tak wspaniałych predyspozycji do walki oraz tak wysokiego morale. Wojska rządowe dysponowały jednak lepszą komunikacją i nowocześniejszą taktyką i pomimo znacznego oddalenia od baz zaopatrzeniowych zdołały pokonać walecznych wojowników. Kiedy klęska powstania była już oczywista, Saigo poniósł śmierć z własnej ręki. Tak zakończyła się wielowiekowa era panowania samurajskiego w Japonii.
Nazwa samuraj pochodzi od słowa saburau, co znaczy „służyć”. W okresie Heian byli zbrojnymi strażnikami, z których usług korzystał cesarski dwór, członkowie rodu Fujiwara oraz cesarze, sprawujący władzę zza murów klasztornych. Później nazwą tą objęto stopniowo wszystkich wojowników prowincjonalnych, bushi. W okresach Kumakura, Muromachi i Edo terminem tym określano tych wojowników, którzy posiadali pewną rangę, lub sprawowali urząd w służbie shoguna, lub daimyo. Bez względu na klasyfikację jednak, zasłynęli jako wspaniali wojownicy, zahartowani w ogniu bitwy, postępujący zgodnie z zasadami kodeksu bushi, zawsze w obronie Japonii. Jednakże ci wspaniali japońscy rycerze przegrali walkę o swoje istnienie, przegrali walkę z czasem, postępem i rozwojem. Nowa Japonia nie potrafiła znaleźć już dla nich miejsca w kraju, za który pokolenia samurajów oddawały życie. Nieubłagany czas postawił nad nimi kropkę. Na szczęście legenda samurajów żyje po dziś dzień i jestem pewna, że żyć będzie nadal.
Interesujesz się japońską kulturą, sztuką i życiem codziennym? Jeśli tak, koniecznie przeczytaj:
» John Whitney Hall „Japonia – od czasów najdawniejszych do dzisiaj”
» Wiesław Kotański „Sztuka Japonii”
» M. Collcutt, M. Jansen, I. Kumakura „Wielkie kultury świata – Japonia”
» Olgierd Budrewicz „Tokijskie ABC.”
» Włodzimierz Wowczuk „Wyzwanie oświeconych samurajów”
» Stefan Wilanowski „Japonia”
» Janina Rubach-Kuczewska „Życie po japońsku.”
» Mieczysław Róg-Świostek „Moje spotkanie z Japonią”
han
– feudalna posiadłość (dominum) z okresu Edo. W Japonii istniało około 250 hanów, pozostających pod władzą daimyo, feudalnych panów, i wyznaczonej przez nich administracji samurajów. Po restauracji Meiji hany zlikwidowano i zastąpiono prefekturami w procesie o nazwie haihan-chiken.
bushido
– „Droga Wojownika”; etyka wojenna, rozwijająca się od okresu średniowiecza. Jej podstawą był patronat feudalnego pana, goon, w zamian za służbę wojskową, hoko, świadczoną przez wasala. We wcześniejszej fazie japońskiej historii związek ten polegał na swoistej wymianie służby za przywileje zwycięztwa i łupy. W okresie Edo, bushido oznaczała raczej jednostronną i bezwarunkową więź lojalności wobec pana. Shogunowie Tokugawa starali się złagodzić taki gwałtowne przejawy etyki wojennej, jak junshi (samobójstwo wasala) po śmierci feudalnego pana, lub wendetty.
bu
– „Sztuka wojny”; tradycja wojskowa i sztuka wojownika, w przeciwieństwie do opartej na opanowaniu pisma cywilnej sztuce rządzenia bun.
ritsuryo
– kodeksy cywilne i karne będące podstawą przyjętego na przełomie VII i VIII wieku scentralizowanego systemu administracyjnego, opartego na wzorach chińskich.
shogun
– „Wielki generał”; wyraz powstał od seiitaishogun (wielki generał, który zadaje klęskę barbarzyńcom). Początkowo był to tytuł, nadawany okresowo cesarskim książętom, którzy w imieniu cesarskiego dworu prowadzili kampanie wojenne w okresie Heian. Tytuł shoguna przyznano później na krótko wojownikowi Minamoto Yoshinaka, a następnie Minamoto Yoritomo, założycielowi bakufu Kamakura. Po Yoritomo urząd ten zwyczajowo obejmowali ci wielcy wojownicy z rodu Minamoto, którzy zakładali bakufu. Był to symbol legalności ich militarnej władzy nad krajem, którą sprawowali w imieniu cesarza.
bakufu
– termin używany na określenie administracji shoguna, inaczej władzy wojskowego, odnoszący się także do pojęcia shogunatu. Słowo to pochodzi z chińskiego, w którym oznaczało kwaterę główną straży wewnętrznego pałacu cesarzy Tang, lub kwaterę główną generała misji wojskowej. Stopniowo pojęcie rozszerzono na instytucję wojskowego rządu z shogunem na czele.
shoen
– sprywatyzowane majątki ziemskie, uzyskane przez arystokrację, świątynie, chramy i wojowników w okresach Heian, Kumakura i Muromachi.
shugo
– wojskowi zarządcy, mianowani dla poszczególnych prowincji przez Minamoto no Yoritomo. Ich zadaniem było utrzymywanie spokoju i aresztowanie lokalnych buntowników. W czasach shogunów Ashikaga, niektórzy z nich obejmowali władzę nad pięcioma, lub nawet sześcioma prowincjami.
Bibliografia:
1. Na podstawie książki M. Collcutta, M. Jansena i I. Kumakury „Japonia”
