W Pretzsch, dzielnicy położonego nad Łabą miasta Bad Schmiedeberg, w zamku należącym do szkoły policji granicznej, odbyło się na przełomie maja i czerwca 1941 roku specjalne szkolenie. Wśród zaproszonych znajdowali się pracownicy SD, SS, Waffen-SS, Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy i Policji Porządkowej. Łącznie przeszkolonych miało zostać prawie 3 tysiące ludzi podzielonych na cztery zespoły Einsatzgruppen, oznaczone literami od A do D. Każdy składał się z czterech mniejszych, liczących około dwustu ludzi podgrup, zwanych Einsatzkommando i oznaczonych cyfrą. Ci, którzy pojawili się na szkoleniu, byli początkowo przekonani, że zostali wybrani do „zadań specjalnych” w związku z planowanym zajęciem Wysp Brytyjskich, mieli się jednak wkrótce przekonać, że będą wykonywali zadania na wschodzie Europy.
Niektórzy uczestnicy kursu w Pretzsch dziwili się dlaczego celem ich działalności ma być obszar Związku Sowieckiego, z którym od 23 sierpnia 1939 roku Trzecią Rzeszę wiązał wspólny pakt o nieagresji. Ale czy może dziwić, że nowa wojna na wschodzie była wręcz nieunikniona, a jej wybuch był tylko kwestią czasu? Każdy ówczesny czytelnik „Mein Kampf” w rozdziale „Polityka wschodnia” mógł przeczytać: „Tylko odpowiednia przestrzeń na ziemi zapewnia wolność egzystencji narodowi. […] Wszystko to musi być naprawione przez narodowosocjalistyczny ruch, który powinien próbować usunąć dysproporcje pomiędzy naszą ludnością a zajmowanym przez nas terenem – uważanym za źródło pożywienia, jak i za bazę politycznej potęgi […] Granice są tworzone i zmieniane tylko przez działania ludzkie. […] Nam nie wolno zapominać, że bolszewicy są splamieni krwią, że dzięki sprzyjającym okolicznościom w tragicznej godzinie zawładnęli wielkim państwem i we wściekłej masakrze wytracili miliony swoich najbardziej inteligentnych współziomków, i obecnie […] prowadzą najbardziej tyrański reżim wszystkich czasów. Nie wolno nam zapominać, że wielu z nich należy do rasy, która łączy w sobie rzadką mieszaninę bestialskiego okrucieństwa i rozległej umiejętności w kłamstwach oraz uważa siebie teraz za specjalnie powołaną do zgromadzenia całego świata pod krwawym uciskiem. Nie wolno nam zapominać, że międzynarodowy Żyd, który stara się dominować nad Rosją, nie uważa Niemiec za sojusznika, ale za państwo przeznaczone takiemu samemu losowi. Niebezpieczeństwo, które zagraża Rosji, jest jednym z tych, które ciągle wiszą nad Niemcami. Niemcy są następnym wielkim celem bolszewizmu”.
Gdy zsumujemy razem zagrożenie bolszewickie dla Niemiec, panowanie „międzynarodowego Żydostwa” nad Rosją i brak przestrzeni życiowej w Europie dla Niemiec, otrzymamy piorunującą mieszankę brutalności i nienawiści, jaką okazywał Hitler w stosunku do Związku Sowieckiego i ludzi zamieszkujących jego terytorium. Wobec tego nie może dziwić język przekazywany kursantom z Einsatzgruppen. Jednym z „wykładowców” był Reinhard Heydrich, który przedstawił wykładnię przyszłej służby na wschodzie. Mówił o celach przyszłej wojny oraz polecił likwidację wszystkich żydowskich mężczyzn w wieku poborowym, żydowskiej inteligencji i bolszewików, w tym sowieckich intelektualistów i „kierowniczych przedstawicieli administracji państwowej”. Nikt z obecnych nie mógł mieć wątpliwości, że wojna na wschodzie zakończy się sukcesem militarnym i całkowitą likwidacją Żydów na zajętym terenie. Według wspomnień uczestników szkolenia w Pretzsch trzytygodniowy kurs miał głównie zadanie ideologiczne, a nie, jak by się mogło wydawać, praktyczne. Zajęcia w terenie i na strzelnicy ograniczono do minimum, mimo że cały czas mówiło się w trakcie zajęć o pacyfikacji ludności. Być może znikoma liczba godzin poświęcona na ćwiczenia wynikała z osłabienia organizmów kursantów w związku z obowiązkowymi szczepieniami na różne choroby zakaźne.
W myśl planu jednostki Einsatzgruppen miały się przemieszczać za linią frontu i dokonywać likwidacji „niebezpiecznych i wrogich elementów”. W każdej wiosce lub mieście miano wyłapywać, koncentrować, a następnie likwidować Żydów. Przy okazji zgodnie z dyrektywą Heydricha: „dla obserwatora z zewnątrz powinno wyglądać, że sama miejscowa ludność zareagowała w sposób naturalny przeciwko dziesiątkom lat opresji dokonywanej przez Żydów oraz przeciwko terrorowi stworzonemu ostatnio przez komunistów”.
Na początku 1941 roku Heinrich Himmler wymógł na Hitlerze specjalne traktowanie przyszłych działań SS na wschodzie i niewtrącanie się do metod i sposobów działania swoich oddziałów wobec ludności cywilnej i Żydów przez Wehrmacht. W związku z tą prośbą w Dyrektywie nr 21 dotyczącej ataku na Związek Sowiecki o kryptonimie „Barbarossa” umieszczono wpis: „W ramach operacji wojska, mając na celu przygotowanie struktur politycznych i administracyjnych, Reichsführer-SS przedsięweźmie, z woli Führera, specjalne polecenia, które wynikają z potrzeby ostatecznego rozwiązania konfliktu pomiędzy dwoma przeciwstawnymi ustrojami politycznymi. W ramach tych obowiązków Reichsführer-SS działa niezależnie i na własną odpowiedzialność”.
Rodzina zamordowana przez Einsatzgruppe w Zborowie. Chłopca stojącego nad zwłokami krewnych zabito jako ostatniego
(fot. Bundesarchiv, Bild 183-A0706-0018-030 / CC-BY-SA 3.0)
Innymi słowy: SS miało wolną rękę w dokonywaniu zbrodni na wschodzie. Być może przemożny wpływ Himmlera na Hitlera wpłynął na decyzję Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, które 19 maja 1941 roku wydało następujące wytyczne w sprawie wojny z ZSRR: „Bolszewizm jest śmiertelnym wrogiem narodu niemieckiego […] Walka z nim wymaga bezwzględnego i energicznego działania przeciwko bolszewickim agitatorom, dywersantom, sabotażystom, Żydom i doszczętnego wytępienia wszelkiego oporu – czynnego lub biernego”. Ponadto w marcu 1941 roku w trakcie rozmowy z Heydrichem Führer powiedział, że „bolszewicko-żydowska inteligencja musi zostać wyeliminowana”.
Tym samym Himmler z Heydrichem mogli uważać, że przyszłe działania na wschodzie otwierają przed nimi nowy, straszliwy rozdział w podejściu do Żydów – oznaczający ich zagładę.
17 czerwca – pięć dni przed planowaną inwazją – wszyscy dowódcy Einsatzgruppen i Einsatzkommando zostali wezwani przez Heydricha do siedziby RSHA w Berlinie w celu ostatecznego omówienia instrukcji działania. W trakcie tego spotkania po raz kolejny przedstawiono wezwanym plan działania oraz motywy, jakimi kieruje się najwyższe kierownictwo państwa i partii, podejmując decyzję o walce z bolszewizmem. Heydrich powiedział wtedy: „Walka, która nas czeka, będzie najtrudniejsza, najbardziej zażarta z do-tychczas przez Niemców stoczonych. Będzie to walka nie tylko przeciwko ludziom, lecz walka ideologii przeciwko ideologii. […] Dlatego nie należy o tym zapominać. […] Każdy powinien zrozumieć, że w tej walce Żydzi bez wątpienia odegrają swoją rolę i że jest to walka o wszystko, a strona, która ulegnie, zostanie […] pokonana. Z tego względu należy przedsięwziąć wszelkie środki, w szczególności przeciwko Żydom. Doświadczenia w Polsce potwierdzają słuszność takiej postawy”.1
22 czerwca 1941 roku Trzecia Rzesza dokonała, w myśl planu „Barbarossa”, inwazji na Związek Sowiecki. W ciągu następnych trzech dni rozgorzały walki od Nordkappu na dalekiej północy po deltę Dunaju nad Morzem Czarnym. Niemieckie wojska zostały podzielone na trzy Grupy Armii: „Północ”, dowodzoną przez feldmarszałka Wilhelma von Leeba, mającą uderzyć na kraje bałtyckie i Leningrad, „Środek” feldmarszałka Fedora von Bocka, nacierającą na Białoruś i Moskwę, oraz „Południe” feldmarszałka Gerda von Rundstedta, mającą zdobyć Kijów i Zagłębie Donieckie. Do każdej Grupy Armii przydzielono oddziały Einsatzgruppen.
Grupie Armii „Północ” przydzielono Einsatzgruppe A SS-Brigadeführera Waltera Stahleckera, do Grupy Armii „Środek” – Einsatzgruppe B SS-Gruppenführera Arthura Nebego, a do Grupy Armii „Południe – Einsatzgruppen C i D SS-Brigadeführera Ottona Rascha i SS-Gruppenführera Ottona Ohlendorfa. Oprócz Einsatzgruppen do niektórych zdobytych miast polskich i litewskich leżących w sowieckiej strefie okupacyjnej, takich jak Białystok, Lwów, Kretynga i Połąga, wysłano dodatkowe oddziały Gestapo i policji z Warszawy, Krakowa, Lublina, Olsztyna, Suwałk i Tylży. Największa operacja Trzeciej Rzeszy została rozpoczęta, a z nią masakra ludności żydowskiej zamieszkującej tereny objęte działaniami wojennymi.
Bibliografia
Christopher Browning, The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939–March 1942. Bison Books, 2007.
Ian Kershaw, Hitler, the Germans, and the Final Solution. Yale University Press, 2008.
Guido Knopp, SS przestroga historii, Świat książki, 2004.
Richard Rhodes, Mistrzowie śmierci Einsatzgruppen, Bellona 2008\
Pretzsch (Elbe) [online]. Wikipedia: wolna encyklopedia, [dostęp: 2015-09-17].
Na zdjęciu tytułowym: funkcjonariusze Einsatzgruppe mordujący Żydów kijowskich przez niemieckie oddzały Ensatzgruppen niedaleko Iwanhorodu na Ukrainie.
