Bałkany, a raczej ich część (Grecja, Jugosławia), wpadły pod kontrolę państw Osi (Niemcy, Włochy, Węgry, Bułgaria) po szybkiej i dość krótkiej kampanii (nie licząc sześciomiesięcznej kampanii greckiej toczonej z marnym rezultatem przez armie Mussoliniego, od października 1940 do kwietnia 1941 roku). Jak się jednak okazało, podbój to jedno, a utrzymanie kontroli nad zdobytymi państwami to zupełnie inna sprawa; w dodatku o wiele trudniejsza do rozwiązania, niż się mogło wydawać. Stworzenie „niezależnego” państwa chorwackiego (NDH – Niezależne Państwo Chorwackie) z poglavnikiem (wodzem narodu chorwackiego) Antem Paveliciem, państewka serbskiego gen. Milana Nedicia, włączenia rejonu Nowego Sadu do Węgier (mniejszość węgierska), części Macedonii i Serbii do Bułgarii nie rozwiązało problemu kontroli nad sporym obszarem nowych zdobyczy.
Państwa okupacyjne musiały poradzić sobie ze stale rosnąca partyzantką i ruchami skierowanymi przeciw okupantom: partyzantka komunistyczna Broza Tity, monarchistyczna generała Dražy Mihailovicia, a także cała masa ruchów ekstremistycznych i nacjonalistycznych wśród wielonarodowościowej populacji Jugosławii. Główne państwa Osi, które były najbardziej zainteresowane utrzymaniem sporych zdobyczy na Bałkanach i uspokojeniem nastrojów skierowanych przeciw nim, to Niemcy i Włochy. O ile Berlin próbowało poradzić sobie przez tworzenie marionetkowych państewek i skierowanie ich przeciw „wspólnemu” wrogowi, o tyle Rzym musiał poradzić sobie w inny sposób, tak aby w swojej strefie okupacyjnej nie zostać „tarczą strzelniczą”.
Bałkany 1939–1943
W kwietniu 1939 roku wojska włoskie atakują i podbijają Albanię. 28 października, już jako sojusznik Trzeciej Rzeszy, Duce atakuje Grecję, licząc na szybkie sukcesy, podobne do niemieckich z kampanii na Zachodzie. Pomylił się – armia grecka powstrzymuje armię włoską pod dowództwem Sebastiana Viscontiego Praski w sile sześciu dywizji piechoty, jednej dywizji górskiej i jednej pancernej, dodatkowo wspartej 380 samolotami (przeciw 139 greckim, w dodatku armia grecka nie posiadała czołgów). Już 14 listopada Grecy przechodzą do kontrofensywy, a 21 listopada zdobywają ważny węzeł komunikacyjny w Korczy (wł. Corizza). Dalsza ofensywa grecka prowadzi do odepchnięcia Włochów w głąb terytorium Albanii; Grecy zdobywają niemal ⅓ kraju. 28 grudnia Mussolini jest już zmuszony poprosić Hitlera o pomoc (aczkolwiek plan „Marita”, czyli plan ataku na Grecję, opracowano już 13 grudnia). W kwietniu 1941 roku z terenów Włoch, Niemiec, Węgier i Bułgarii rusza atak na Jugosławię, a potem na Grecję.
O ile o udziale jednostek stricte kolonialnych w armii włoskiej można tu mówić bezpośrednio w odniesieniu do Albanii, o tyle w latach 1941–1943 w reszcie okupowanych przez rząd rzymski terenów możemy mówić raczej o jednostkach „sojuszniczych” marionetkowych rządów w Słowenii i Chorwacji lub kolaboranckich, jeżeli chodzi o oddziały antypartyzanckie w Istrii, Czarnogórze, Grecji, rejonie Fiume (Rijeka) i innych regionach. O ile jednostki byłej armii albańskiej bezpośrednio włączono w struktury Armii Królewskiej, o tyle reszta jednostek operowała w strukturach Milizia Volontarii Anti-Communista (MVAC), która przykładowo w marcu 1943 roku liczyła około 30 tysięcy żołnierzy, z czego 8–9 tysięcy katolików, 7–8 tysięcy muzułmanów i 15 tysięcy prawosławnych (głównie spośród partyzantki czetnickiej). Dalej idąc, wymienić trzeba oddziały formowane na zasadach „umów” między oddziałami nacjonalistycznymi, antytitowskimi, także z czetnikami (partyzantka monarchistyczna, związana z rządem jugosłowiańskim na emigracji, pod dowództwem gen. Mihailovicia) z poszczególnymi dowódcami dywizji i garnizonów włoskich. Wiele podobnych jednostek o różnym statusie „sojuszniczym” czy działających z okupantem na zasadzie walki ze wspólnym wrogiem (partyzantka komunistyczna Tity) działało w omawianym okresie w myśl zasady Divide et Impera – dziel i rządź.
Albania
Po aneksji Albanii w kwietniu 1939 roku 7 tysięcy żołnierzy z 10 tysięcy byłej armii królewskiej zostało wcielonych do armii włoskiej. Królewska Gwardia Albańska została przeniesiona do Rzymu. Natychmiast po wkroczeniu zaczęto tworzenie jednostek policyjnych, powoływanie poborowych do marynarki i do lotnictwa, oddziałów Carabinieri (pułk), 2 bat. forteczne (cekaemów) straży granicznej, terytorialnej i oddziałów fortecznych obrony wybrzeży. Odziały albańskie początkowo sformowano w sześć batalionów piechoty, trzy baterie artylerii i jednostki przeciwlotnicze. We wrześniu 1939 roku powstała Albańska Milicja Faszystowska (wł. Milizia fascista albanese; alb. Milicia Fashiste Shqiptare, MFSh). Z ochotników utworzono cztery legiony. W Tiranie stacjonował 1. legion, w Korczy – 2. legion, we Wlorze (wł. Valonia) – 3. legion, a w Szkodrze (wł. Scutari) – 4. legion. Oficerowie byli Włochami, natomiast podoficerowie rekrutowali się pośród zarówno Włochów, jak i Albańczyków. Wszystkie te legiony rozwiązano w 1943 roku.
Albańska Milicja używała okrągłej bakelitowej tarczy ze złotym obrzeżem; pośrodku widniał czarny dwugłowy albański orzeł, a na nim złocisty motyw fascio. Tło miało czerwona barwę. Używane także były wersje ze srebrzystej blachy: na czerwonym tle czarny orzeł, a na nim fascio. Obrzeże było w kolorze srebrnym. Oficerowie nosili tarcze z materiału, haftowane złotą nicią. Do oddziałów pomocniczych w inwazji na Grecję wyznaczono pięć batalionów piechoty nieregularnych, złożonych z ochotników, oraz dwa (1. i 2.) legiony MFSh. Wartość bojowa tych jednostek była nikła, w dodatku wielu żołnierzy zdezerterowało, a niektórzy wręcz zabijali swych oficerów i podoficerów Włochów lub tych, którzy pozostawali wierni okupantowi. Szybko wycofano ich z frontu i wysłano w głąb kraju do walki z partyzantką komunistyczną, a najbardziej niepokorne rozwiązano.
Rok 1941. Początek formowania się jednostek obrony terytorialnej u boku Włochów. Tu także z niemieckimi oficerami jednostki policyjnej. Z tyłu widać członków formującej się jednostki, jeszcze w cywilnych ubraniach. Prawdopodobnie zdjęcie zrobione w Słowenii lub na terytorium chorwackim.
(źródło; Thomas N., Mikulan K., Axis Forces in Yugoslavia 1941-45, Oxford 1995.)
W 1941 roku utworzono cztery (od 1. do 4.) lekkie pułki piech. Cacciatori d’Albania (Albańscy Łowcy), a w czerwcu 1942 roku czternaście batalionów milicji do walki z coraz większymi siłami partyzanckimi. Każdy z pułków liczył po 2300 żołnierzy (dwa bataliony piechoty, kompania cekaemów, cztery baterie artylerii). Sprawdziły się jedynie 1. i 4. pułk, które operowały w rejonie Kosowa i wkrótce zostały połączone, matomiast 2. i 3. pułk z powodu dezercji i nikłej wartości bojowej zostały rozwiązane. Albańczycy w MVSN nosili niskie białe fezy z odznaką „Czarnych Koszul”. Natomiast „Albańscy Łowcy” nosili co prawda umundurowanie włoskie, ale z odrębnymi insygniami (albańskie tarcze narodowe z godłem, dystynkcje). Powstała także organizacja paramilitarna zrzeszającą młodzież, czyli Albańska Młodzież Faszystowska. Miała ona podobny charakter jak GIL. Posiadała organizacje Balilla i Awangarda dla chłopców oraz osobną sekcję dla dziewcząt. Wszystkie razem określane były jako Nowy Front. Jak wspomina Thanas Laske, obowiązkowym hasłem, które wpajano młodzieży, było „Rofte – Duce – Ja”, co znaczy „Boże, błogosław Duce”. Jak mówi, na zewnątrz popierali Włochów, którzy byli zresztą przyjaźnie nastawieni do Albańczyków, ale w głębi serca zawsze pozostali albańskimi patriotami.
Czarnogóra i Hercegowina
Siły prowłoskie na terytorium Czarnogóry i części Hercegowiny będącej pod okupacją włoską należy zaliczyć do jednostek kolaboracyjnych i podzielić na dwie kategorie: oddziały odwołujące się do niepodległości Czarnogóry sprzed 1918 roku (określane jako „Zielone”) i odwołujące się do unii z Serbią („Biali”) w ramach Jugosławii. Częsta współpraca między garnizonami włoskimi następowała także z czetnikami. Początkowo ochotnicze oddziały czarnogórskie operowały w składzie MVAC.
W styczniu 1942 roku Krsto Todorov-Zrnov Popović zorganizował jednostki „Żołnierzy Czarnogórskich”. W lutym pułkownik Bajo Stanisić sformował Narodową Armię Czarnogóry i Hercegowiny, złożoną z sześciu batalionów piechoty i części partyzantów czetnickich pochodzących z tego regionu. W czerwcu tego samego roku armia ta została uznana oficjalnie za sojuszniczą u boku Włoch. Do tej kategorii jednostek dołączyły także: separatystyczny pułk piechoty „Lovćen” (1700 żołnierzy), pułk „Zeta” (około 1500 żołnierzy), jednostka czetników „Lim-Sandźak” (również 1500 żołnierzy), a także 17,3 tysiąca czetników i 5 tysięcy nacjonalistów pod dowództwem Blaža Đukanovicia. Część z tych sił walczyła w bitwie z partyzantką komunistyczną pod Neretvą w czasie czwartej ofensywy. W 1943 roku wszystkie te jednostki zostały rozwiązane zarówno przez Włochów, jak i przez Niemców.
Słowenia
Słowenia została zajęta w kwietniu 1941 roku przez sąsiadujące z nią oba państwa Osi. Włosi okupowali zachodnią część kraju z Lublaną (niem.: Laibach), natomiast Niemcy – część wschodnią z Mariborem. Jeszcze przed wkroczeniem państw atakujących, już w kwietniu 1941 roku, dr Marko Natlačen ze Słoweńskiej Katolickiej Partii Pracy stworzył Narodowy Komitet dla oswobodzonej Słowenii. U boku tej organizacji powstała także Legia Słoweńska, która zajęła się rozbrajaniem żołnierzy i oddziałów armii jugosłowiańskiej. Legion ten stał się po wkroczeniu Włochów jednostką pomocniczą okupanta. W marcu 1942 roku do tej pory zdelegalizowane partie słoweńskie utworzyły Słoweński Komitet Narodowy, Legion Słoweński (około 10 tysięcy żołnierzy). Oddziały te wywodziły się głównie z ludzi należących przed wojną do organizacji powiązanych z Akcją Katolicką: Gwardii Studentów Uniwersyteckich i Bojowników Szkół Średnich.
Wkrótce dołączył do nich Legion Sokol, około tysiąca liberałów i socjalistów z organizacji Sokol, która była organizacją o charakterze sportowym. Wymienić tu także należy Legion Narodowy (również 1000 żołnierzy) powstały z członków mniejszych partii. Jednostki te czuły się częścią czetników. We wrześniu 1942 roku zostały wcielone do MVAC i zreorganizowane, po czym działały jako 300–400-osobowe jednostki do walki z partyzantką Tity. Z jednostki czetników „niezależne” jeszcze oddziały słoweńskie pod dowództwem majora Karla Novaka stworzyły w 1943 roku tzw. Niebieską Gwardię.
Od wiosny 1942 r. Włosi organizowali jednostki MVAC w zachodniej Słowenii. Odziały te przez partyzantkę komunistyczną nazywane były ogólnie „Białą Gwardią”. Początkowo liczebność ochotników w strukturach milicji ochotniczej do walki z partyzantką wynosiła 6500 żołnierzy. Były to głównie oddziały obrony terytorialnej, rozmieszczone we wsiach i miasteczkach, a także na ważnych szlakach komunikacyjnych. W maju 1942 roku utworzono „Legion Śmierci”, złożony z oddziałów majora Novaka i czetników, liczący na początku 640 ludzi, a w czerwcu 1943 roku – 1687 żołnierzy w jedenastu kompaniach, z których sformowano: 1. batalion piechoty (Vrhnika, głównie czetnicy), 2. batalion piechoty (Gorjanci) i 3. batalion piechoty (Mokronog).
W październiku tego samego roku stworzona została licząca tysiąc osób jednostka MVAC pod dowództwem pułkownika Ernesta Petzlina. Oryginalnie była to jednostka obrony terytorialnej, jednak w krótkim czasie zamieniła się w jednostkę szturmową. W grudniu w strukturach włoskich organizacji militarnych znajdowało się 4,5 tysiąca żołnierzy w 41 kompaniach i na 71 posterunkach, w czerwcu 1943 roku – około 6 tysięcy. Wtedy też zadecydowano o reorganizacji MVAC na 19 batalionów piechoty, tworząc jednolitą i z jednym dowództwem – Słoweńską Armię Narodową. Po 8 września większość z tych jednostek została zniszczona w walce z ofensywą partyzancką. Oparł się jej tylko Legion Śmierci.
Członkowie słoweńskiego Legionu Śmierci we wrześniu 1942 r. w Mokronogu. Podobnie jak w wielu jednostkach tego typu, charakterystyczne jest różnorodne umundurowanie. Część ma jeszcze cywilne ubrania, część elementy włoskiego umundurowania. Hełmy także są różne; dominują hełmy produkcji czeskiej M1934, a także francuskie M1915 (zdobyte na armii jugosłowiańskiej).
(źródło: Thomas N., Mikulan K., Axis Forces in Yugoslavia 1941-45, Oxford 1995.)
Członkowie MVAC nosili umundurowanie zarówno włoskie, jak i byłej armii jugosłowiańskiej, z różnymi dystynkcjami w zależności od regionu, w którym operowały. Także nakrycia głowy były różne. Zdarzały się czarne berety, czapki jugosłowiańskiej armii, włoskie hełmy, czeskie M1934 i inne. Nadmienić trzeba, iż zdarzały się także oddziały nieumundurowane. Były to głównie samoczynnie tworzące się odziały milicji muzułmańskiej we wschodniej Czarnogórze.
Chorwaci
Na terenach okupowanej części Chorwacji stworzono jednostki w sile około 100 żołnierzy w ramach MVAC. Oddziały te operowały w wyznaczonych regionach i, co ważne, trzymały się tylko w swoich regionach etnicznych i religijnych. Aby uniknąć zadrażnień i walk między swoimi „sojusznikami”, Włosi podzielili te grupy bojowe (w sile kompanii piechoty nazywane bande) według kryteriów takich jak wyznanie. Przykładowo na terenie graniczącym z Bośnią było osiem takich oddziałów, z czego sześć katolickich (ich znakiem były czerwone nakrycie głowy, miękki fez na wzór tych, które nosili Bersalierzy) i dwa prawosławne (pomarańczowe). Ich słabością było to, iż operowały oddzielnie, co najwyżej współdziałały w wymianie informacji (na swoim terenie operowały tylko z jednostkami włoskimi lub obrony terytorialnej).
Natomiast na froncie wschodnim przy utworzonej w marcu 1942 roku 8. armii włoskiej z rozbudowanego korpusu ekspedycyjnego do walki z bolszewizmem (CSIR pod dowództwem gen. porucznika Giovanniego Messy, który przejął później także dowództwo całej armii na wschodzie) walczyli ochotnicy chorwaccy i kozaccy. Kozacki oddział ochotniczy u boku Włochów miał wielkość sotni. Został utworzony w 1942 roku i składał się z 355 (360) żołnierzy, z czego jeden pułkownik, czterech oficerów i 350 żołnierzy. Ten niewielki oddział początkowo dołączono do pułku lansjerów „Novaria”. Po kapitulacji Włoch oddział przyłączył się do „niemieckich” kozaków. Kozacy nosili włoskie umundurowanie, odznaki, dystynkcje, natomiast spodnie jeszcze sowieckie. Na lewym ramieniu nosili odznakę w barwach narodowych Rosji (niebieski, biały, czerwony). Czasami zdarzało się, że tarcza ta była na prawym rękawie. Członkowie jednostki mogli także nosić tradycyjne mundury kozackie. Jako nakrycie głowy nosili standardowe papachy w kolorze czarnym lub białym.
Żołnierze chorwackiego legionu u boku 8. armii włoskiej na froncie wschodnim. Legioniści całkowicie umundurowani wg standardów Królewskiej Armii Włoskiej. Legion miał własny sztandar, widoczny na zdjęciu, w chorwackich barwach narodowych (czerwony, biały, niebieski). Na lewym ramieniu żołnierza trzymającego sztandar widoczna tarcza z szachownicą, taką samą jak na fladze.
(źródło: Jowett P.S., The Italian Army 1940-45 (1) Europe 1940-43. Oxford 2000.)
Członkowie chorwackiego legionu (pułku) piechoty na froncie wschodnim wywodzili się z części kraju okupowanej przez Włochy. Legion ten został stworzony po 26 lipca 1941 roku po spotkaniu generała Antonia Oxilio z Antem Paveliciem. Składał się on z batalionu piechoty, kompanii moździerzy (81 mm) i baterii dział przeciwpancernych. Skład osobowy to 1211 żołnierzy, 45 oficerów, z czego 20 podoficerów, 1100 szeregowców i 108 koni. Legione Croata Autotrasportabile przybył do Rosji w kwietniu 1942 roku. Jednostka walczyła razem z 3. pułkiem bersalierów w rejonie miasta Meskow, zimą 1942/43 (w składzie 3. DP „Principe Amadeo Duca D’Aosta”, gdzie jednostka została dozbrojona i zmotoryzowana, natomiast pierwsze walki toczyła w składzie 63. DP Czarnych Koszul „Tagliamento”). Żołnierze nosili mundury i insygnia MVSN, przy czym na lewym rękawie nosili tarczę z napisem Hrvatska. Legion wykazał się świetnymi zdolnościami bojowymi, odwagą i determinacją. Zniszczony w grudniu 1942 roku w czasie kontrofensywy radzieckiej. Jego resztki zostały odesłano do Chorwacji w celu odpoczynku i uzupełnienia. Powtórne formowanie legionu spełzły na niczym wskutek kapitulacji Włoch.
Bibliografia:
Kosutic I., {bib{Hrvatsko domobranstvo u drugom svjetskom ratu, II Dio}bib}, tłumaczenie z języka angielskiego za axishistory.com.
Fouler J.T. {bib{Axis Cavalry in World War II}bib}, Oxford 2001.
Jowett P. S., {bib{The Italian Army 1940–45 (1) Europe 1940–43}bib}. Oxford 2000.
MacGregor K., Hitlers {bib{Italian Allies. Royal Armed Forces. Fascist Regime and the War of 1940 – 43}bib}. Cambridge 2003.
Kuberski J.H., {bib{Sojusznicy Hitlera}bib}, Warszawa 1993.
Niger T., {bib{Partisan Warfare 1941- 45}bib}. Londyn 1983.
Piekałkiewicz J., {bib{Wojna kawalerii 1939 – 1945}bib}, Łódź 2002.
Piekałkiewicz J., {bib{Kalendarium wydarzeń II wojny światowej}bib}, Warszawa 1996.
Thomas N., Mikulan K., {bib{Axis Forces in Yugoslavia 1941 – 45}bib}, Oxford 1995.
Trey R., {bib{Żołnierze Mussoliniego}bib}, Warszawa 2000.
{bib{Wielka historia świata}bib}, t. 10, 1870- 1945, pod red. M. Szulca, Warszawa 2004.
www.Comandosupremo.com
