Polacy w szturmie na Berlin

Wielka polityka i symbole

Polacy w czasie II wojny światowej walczyli na wszystkich frontach w Europie. Zmagaliśmy się z hitleryzmem w trakcie wojny obronnej 1939 roku, pod Narwikiem, w wojnie obronnej Francji i bitwie o Anglię. Męstwo naszego żołnierza zostało docenione pod Falaise, Gandawą, Arnhem i Monte Cassino. Nie zabrakło także polskich wojsk na froncie wschodnim w trakcie bitew pod Lenino, Studziankami czy Kołobrzegiem.

Po prawie sześciu latach wojny sytuacja na wszystkich frontach w Europie była katastrofalna dla Niemiec. Przemysłowe serce Rzeszy, Zagłębie Ruhry, zostało okrążone przez Aliantów, front włoski pękał w szwach, a znad Odry ruszała największa dotychczas ofensywa Armii Czerwonej, której celem było zdobycie Berlina. Bitwa o Berlin z udziałem naszych wojsk była ostatnim i symbolicznym dla nas akordem wojny w Europie. Symbolicznym dlatego, że to my, Polacy, walczyliśmy od samego początku ze zmiennym szczęściem z nazizmem w Europie. W tej ofensywie nie mogło zabraknąć tych, którzy jako pierwsi rzucili rękawicę Hitlerowi – Polaków.

Polska piechota w Berlinie

Ofensywa marszałka Żukowa rozpoczęła się huraganowym ogniem 16 kwietnia 1945 roku. Celem operacji było przełamanie niemieckich pozycji nad Odrą, okrążenie Berlina i wymuszenie bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy. W tym czasie Wojsko Polskie wchodzące w skład 1. Frontu Białoruskiego miało za zadanie atakować tereny na północ od Berlina i dojść do linii Łaby. Dopiero 29 kwietnia wieczorem polski generał Michał Rola-Żymierski poprosił radzieckiego marszałka Gieorgija Żukowa „w imieniu Partii i Rządu Polskiego” o wyrażenie zgody na udział polskiej 1. Dywizji Piechoty imienia Tadeusza Kościuszki w szturmie na Berlin. Marszałek Żukow odpowiedział wymijająco, że „w tej sprawie zwróci się do Naczelnego Dowódcy”. I faktycznie za zgodą Józefa Stalina Żukow wydał rozkaz przewiezienia 1DP w rejon bezpośrednich walk i przydzielenia poszczególnych pułków do radzieckich jednostek pancernych. W ten oto sposób Polacy mieli brać udział oficjalnie w historycznym szturmie Berlina.

1DP nie była jedyną formacją polskiej armii biorącą udział w szturmie na Berlin, lecz jej udział był dla polskich komunistów bardzo ważny. 1DP była ich „oczkiem w głowie”, gdyż to właśnie ona miała stanowić niezłomny i bohaterski przykład w walce z Niemcami, a swoją postawą przyćmić obcoklasową Armię Krajową i jej walkę z okupantem. Ponadto Ludowe Wojsko Polskie sformowane przez komunistów było przeciwwagą dla polskich jednostek sformowanych na zachodzie i będących w gestii rządu polskiego na wychodźstwie.

Volkssturmista z Panzerfaustem

Początki Wojska Polskiego na wschodzie

W maju 1943 roku w Sielcach nad Oką z inicjatywy komunistów skupionych w Związku Patriotów Polskich rozpoczęto formowanie pierwszej polskiej dywizji imienia Tadeusza Kościuszki. Początki drugiej armii formowanej w ZSRR – gdyż pierwsza była Armia Andersa – były skomplikowane. Do polskiego wojska, czyli tak zwanej armii generała Berlinga, ciągnęły rzesze Polaków przetrzymywanych w ZSRR po 17 września 1939 roku, którym nie udało się dostać wcześniej do Armii Andersa. Byli to ludzie, którzy wierzyli, że ich czyn zbrojny doprowadzi do ostatecznego zwycięstwa i wolnej Polski. Niestety plany Kremla i polskich komunistów były inne. Nowo tworzone jednostki polskie zaczęto indoktrynować, do każdej przydzielono teżsowieckich i polskich oficerów politycznych. Armia Berlinga była komunistyczną odpowiedzią na armię polską walczącą na zachodzie i była politycznie podporządkowana ZSRR.

Podporządkowanie polskiego wojska polegało także na tym, że stanowiska oficerskie przydzielono radzieckiej kadrze oficerskiej, gdyż większość polskich oficerów w ZSRR zabito w kwietniu 1940 roku. Był to instrument ówczesnej polityki sowieckiej związanej ściśle z radzieckimi planami, których celem było stworzenie ustroju komunistycznego w powojennej Polsce. Na przełomie 1943 i 1944 roku sformowano kolejne polskie jednostki w ZSRR, które utworzyły 1. Korpus Polskich Sił Zbrojnych, rozwinięty 16 marca 1944 roku w 1. Armię Polską. Na początku sierpnia 1944 roku sformowano zaś 2. Armię Wojska Polskiego.

Szlak bojowy jednostek polskich na wschodzie wiódł przez Lenino w październiku 1943 roku, przyczółek warecko-magnuszewski i Studzianki w sierpniu roku następnego. W tym samym czasie wojsko polskie brało udział w walkach o przyczółek czerniakowski w trakcie powstania warszawskiego. Na początku 1945 roku polskie oddziały walczyły o przełamanie niemieckich umocnień Wału Pomorskiego. Pod koniec kwietnia 1945 roku polskie jednostki wchodzące w skład 1. Frontu Białoruskiego miały ostatnie zadanie do wykonania – szturm na Berlin.

Okolice Tiergarten

Moździerze były pierwsze

W walkach o Berlin brały udział następujące polskie oddziały: wspomniana już 1. Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki z 1. Armii Wojska Polskiego, 2. Pomorska Brygada Artylerii Haubic, 6. samodzielny warszawski zmotoryzowany batalion pontonowo-mostowy i 1. Samodzielna Brygada Moździerzy. Łącznie Wojsko Polskie w ostatniej bitwie frontu wschodniego wystawiło około dwunastu tysięcy ludzi. Mając na uwadze ogólną ilość żołnierzy Armii Czerwonej biorącej udział w szturmie Berlina, była to liczba symboliczna.

Pierwszą polską jednostką biorącą udział w szturmie Berlina była 1. samodzielna brygada moździerzowa (1SBM). 1SMB dowodzona przez radzieckiego pułkownika Wasyla Jurina składała się z czterech pułków i trakcie walk o Berlin wchodziła w skład 47. Armii 1. Frontu Białoruskiego. Od 25 kwietnia 1SMB brała udział w zażartych walkach o przedmieścia Berlina i wykazała się w zdobywaniu dzielnicy Spandau. W dniach następnych 1SMB została zmuszona do odpierania niemieckich kontrataków pod Seeburgiem. Po całodziennym odpieraniu ataków nieprzyjaciela oddziały 1 SMB przyczyniły się do załamania ataku i same wzięły około siedemdziesięciu jeńców.

Zacięte walki w dzielnicy Spandau o każdy dom i punkt oporu kosztowały obie strony wiele wysiłku i krwi. Podobnie miała się sytuacja w trakcie walk o Poczdam, w której brały udział dwa pułki 1 SMB. Częste są relacje uczestników walk o fanatycznym wręcz poświęceniu niemieckich żołnierzy i członków Volksturmu.

Oprócz zażartych walk, nasi żołnierze byli świadkami masowych samobójstw fanatycznych wyznawców nazizmu, którzy oglądając upadek Rzeszy, nie widzieli sensu dalszego życia. Walki o centrum Poczdamu z udziałem oddziałów 1SMB trwały nieprzerwanie przez kilka dni i zakończyły się 27 kwietnia w godzinach popołudniowych. Pozostałe obrzeża Spandau zostały opanowane przy udziale 1SMB kilka dni później. Walki na zdobytych już terenach z niedobitkami niemieckimi trwały nieprzerwanie do dnia kapitulacji Berlina – 2 maja. Do dnia 4 maja cztery pułki 1SMB głównie broniły się przed niemieckimi kontratakami, których zadaniem miało być przerwanie pierścienia wokół Berlina i przedostanie się na zachód. O poświęceniu i męstwie żołnierzy 1SMB świadczy bilans walk o Berlin: 750 jeńców i ponad 2000 zabitych Niemców.

W tle: Reichstag

Berlin miastem kanałów

6. samodzielny warszawski zmotoryzowany batalion pontonowo-mostowy (6BP) był drugą jednostką Wojska Polskiego, która rozpoczęła szturm Berlina dnia 26 kwietnia 1945 roku. 6BP został przydzielony bezpośrednio do radzieckiej 2. Armii Pancernej Gwardii (2APG).

Szturm na Berlin w radzieckich planach miał zostać dokonany jak najszybciej, przez co w bezpośrednim ataku na miasto wykorzystywano czołgi i działa samobieżne. Udział broni pancernej w walkach w mieście było nierozsądnym pomysłem i skutkował przeważnie zniszczeniem maszyn. Specyfika takich walk polega na tym, że mimo ochrony załogi przed pociskami przeciwpancernymi od czoła, załoga nie jest chroniona od bezpośrednich ataków od góry czy boku, o co w mieście bardzo łatwo. W dzielnicach na obrzeżach Berlina, w ich wąskich uliczkach, radzieckie czołgi były narażone na ataki panzerfaustów i panzerschrecków z okien piwnic czy wyższych kondygnacji budynków, co dawało obrońcom duże szanse powodzenia. Dodatkowo obrońcy Berlina porozdzielali kwartały miasta wysokimi czasami na dwa metry barykadami i wykopanymi przed nimi rowami, wkopywali też w jezdnię dobrze zamaskowane, nieliczne już czołgi oraz działa samobieżne i przeciwpancerne, a wysforowanie się czołgów przed piechotę uniemożliwiało atakującym dokładne rozpoznanie terenu.

Trzeba mieć także na uwadze, że Berlin jest miastem położonym nad rzekami, Sprewą i Hawelą, porozcinanym wieloma kanałami, a poszczególne dzielnice są połączone z sobą mostami. W trakcie walk wiele mostów i kładek zostało zniszczonych, uszkodzonych bądź wysadzonych przez obrońców miasta. Błędne wykorzystanie czołgów przez radzieckich dowódców i charakterystyka terenu powodowały ogromne straty wśród radzieckich załóg. Do tego trzeba dodać brak koordynacji działań radzieckiej piechoty z oddziałami czołgów i pośpiech w zdobywaniu stolicy III Rzeszy, by 1 maja – w Święto Pracy – Stalin mógł się pochwalić światu zdobyciem stolicy wroga.

Kościuszkowcy w natarciu

Niedogodności, z jakimi na północy miasta miała do czynienia 2APG spowodowało w radzieckim dowództwie przydzielenie 6BP do jej bezpośredniego wsparcia. Zadaniem 6BP było w tych dniach zabezpieczenie przepraw przez kanały rzeczne, budowanie mostów pontonowych bądź remontowanie ocalałych mostów. Przez cały czas jednostki 6BP były pod ostrzałem moździerzowym oraz karabinów maszynowych. Dzięki bezpośredniemu wsparciu 6BP dla 2APG tej drugiej udało się uniknąć wielu niepotrzebnych strat i w łatwiejszy sposób przedrzeć się z północy w kierunku centrum miasta.

Haubice w natarciu

Trzecią jednostką polską, która brała udział w szturmie Berlina była 2. Pomorska Brygada Artylerii Haubic (2PBAH). 27 kwietnia 1945 roku 2PBAH rozpoczęła walki prowadząc ogień z parku Volksgarden w dzielnicy Siemensstadt. Na początku działań w Berlinie 2PBAH rozpoczęła tradycyjny ostrzał, lecz ze względu na działania w mieście szybko zrezygnowano z tej formy ostrzału na rzecz „ostrzału na wprost”. Zmiana prowadzenia ognia podyktowana była tym, że ogień haubic prowadzony w tradycyjny sposób burzył domy, tworzył leje w drogach, a nie niszczył bezpośrednio punktów oporu takich jak gniazda karabinów maszynowych, panzerfaustów bądź ukrytej artylerii.

Niestety dla żołnierzy 2PBAH taka forma wykorzystania haubic powodowała wiele strat wśród artylerzystów. Po wykryciu punktu oporu należało „na klęczkach”, będąc wtulonym w koła i osłonę haubicy, przepchnąć ją w pobliże owego miejsca i rozpocząć ostrzał. Wielu artylerzystów w trakcie takich operacji zostało rannych od ognia karabinów maszynowych i wybuchających dookoła pocisków moździerzowych. Mimo strat i niedogodności udawało się żołnierzom 2PBAH zniszczyć kilkadziesiąt punktów oporu.

Czasami dochodziło do niemożliwego wręcz wykorzystywania haubic w ostrzale prowadzonym z budynków na wysokości kilku pięter. Po wykryciu punktu oporu czy barykad niemożliwych do zniszczenia ze względu na trudne położenie atakujących rozbierano haubicę na części i wciągano poszczególne elementy na wysokość kilku pięter przy pomocy szmat, koców i innych materiałów. Następnie rozmontowaną haubicę wprowadzano do cudem ocalałego pokoju w budynku bądź jego ruin, by tam zmontować działo ponownie. Z tak prowizorycznego stanowiska prowadzono celny ostrzał nieprzyjaciela i jego punktów obrony. W dniu 1 maja 2PBAH została podporządkowana 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki w rejonie Tiergarten na południe od Sprewy.

Kościuszkowcy

Jako ostatnia do walki o Berlin stanęła 30 kwietnia w godzinach południowych największa polska jednostka – 1. Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Kilka godzin po tym jak Józef Stalin wyraził zgodę na udział 1DP w walkach o Berlin, ta była już na pozycjach wyjściowych do ataku.

1DP pod dowództwem generała brygady Wojciecha Bewziuka została przydzielona, podobnie jak 6BP, do radzieckiej 2APG. Punktem koncentracji 1DP była berlińska dzielnica Charlottenburg. Poszczególne pułki 1DP zostały przydzielone do różnych jednostek 2APG, lecz mimo tego podziału działały w jednym kierunku natarcia, którego celem była dzielnica Tiergarten oraz dalej położona na wschód słynna Brama Brandenburska i centrum miasta, tak zwany sektor Z.

Zadania bojowe 1DP były podobne do 6BP: zapewnienie jednostkom 2APG wsparcia piechoty celem ograniczenia strat czołgów w zażartych walkach w mieście. Powodzenie w walce zapewniało zdobycie i obsadzenie ruin i zgliszczy tak, by można było podciągnąć odwody. Czołgi radzieckie niszczyły zabudowania i miejsca oporu, a piechota natychmiast miała je obsadzić. Poszczególne pułki 1 DP, atakując rejon dzielnicy Tiergarten, stykały się z zaciętym oporem obrońców. Dość często dochodziło do sytuacji, gdy obrońcy zachodzili polskie i radzieckie oddziały od tyłu, wychodząc przez kanały i piwnice zrujnowanych domów i kamienic. Po północy 1 maja pułki 1DP zbliżyły się do stacji szybkiej kolei podmiejskiej w dzielnicy Tiergarten, gdzie doszło do zaciętych walk z obrońcami. Trudne walki o każdy dom, a raczej ruiny, ciągły ostrzał karabinowy i moździerzowy wymusił zaprzestanie walk i odczekanie do nastania świtu celem dokładniejszego rozpoznania zorganizowanej obrony. Jeden z uczestników walk, Zygmunt Duszyński, pisał już po wojnie:

Berlin miastem kanałów

„Niemcy nadal walczą, tak jakby to nie był rok 1945 i koniec wojny. Bić się trzeba było nie tylko o domy i ulice, ale o drzwi, okna i kominy na dachach. Oberwać po głowie można było z każdej strony, a najczęściej z tyłu i góry. Próby natarcia ulicami nie dały rezultatów i pułk przeszedł do natarcia przez domy i podwórza, przebijając przejścia w murach, niszcząc oddzielne punkty oporu i strzelców wyborowych”.

Często dochodziło do przypadkowego kontaktu z obrońcami i wymiany ognia na kilkumetrowe odległości. Co chwilę po obu stronach wybuchały granaty i pociski moździerzowe. Hałas, wybuchy, kurz i dymy z płonących ruin to była sceneria, w jakich obu stronom przyszło walczyć. Czasami dochodziło do sytuacji, gdy nacierający żołnierze podchodzili pod spokojne miejsca, które nagle ożywały seriami z broni maszynowej i wybuchającymi pociskami moździerzowymi. Trzeba przyznać, że obrońcy miasta mimo braku zaopatrzenia, nawałnicy wrogich sił, ciągłego ostrzału artyleryjskiego i braku wsparcia z powietrza wykazywali determinację i wytrwałość w obronie swojego miasta. Największym niebezpieczeństwem dla atakujących były narożniki ulic silnie ostrzeliwane ogniem karabinów maszynowych. Strzelcy wyborowi tylko wypatrywali okazji takich jak przeskakujący przez ulicę żołnierz. Sekunda nieuwagi i traciło się życie.

1 maja miał się odbyć szturm generalny. Żołnierze 1DP zostali skierowani do ataku na stację kolei podmiejskiej i zabudowania politechniki berlińskiej. O godzinie 9 rano, po dwudziestominutowym ostrzale artyleryjskim, przystąpiono do szturmu. Atak ze wszystkich stron spowodował zamieszanie w szeregach obrońców, przez co łatwiej było radzieckim czołgistom wspomaganym polską piechotą podejść w dogodny sposób do punktów oporu. Podobnie jak w poprzednich dniach Niemcy zażarcie bronili swoich pozycji. Oprócz walk o politechnikę i stację kolei podmiejskiej nasi żołnierze musieli walczyć w podziemnych zabudowaniach metra.

Wytyczne z Moskwy nic nie dały, na 1 maja nie udało się złamać niemieckiego oporu w Berlinie. Około godziny 10 rano przystąpiono do kolejnego ataku. Mimo męstwa z obu stron i ten atak nie przyniósł zwycięstwa. Kolejna fala ataku, o godzinie 14:30 na budynki politechniki, też nie skończyła się sukcesem. Dopiero nocny atak z trzech stron przyniósł rozstrzygniecie o świcie 2 maja. Już po zdobyciu budynków politechniki jeden z żołnierzy 1DP Witold Górecki zanotował: „Politechnika wydawała się twierdzą nie do zdobycia, ale wiele już takich twierdz zdobywaliśmy, więc i ta nie była dla nas straszna. Politechnikę w końcu opanowaliśmy. Niemcy bronili się zaciekle.”

Zdobycie budynków politechniki, stacji kolei podmiejskiej oraz toru kolejowego w pobliżu Zoologischer Garten przez żołnierzy 1DP spowodowało przerwanie od zachodu centralnego pierścienia obrony. Udany atak spowodował wyjście polskich i radzieckich oddziałów na tyły Reichstagu i opanowanie ogrodu Tiergarten. Natarcie ze wszystkich stron na centrum Berlina stało się możliwe.

Biało czerwona flaga w Berlinie

Tragiczne położenie obrońców oraz samobójstwo Adolfa Hitlera w dniu 30 kwietnia spowodowało, że 2 maja o godzinie 2:40 dowódcy obrony Berlina zwrócili się do swoich odpowiedników po stronie sowieckiej z prośbą o przerwanie ognia. Widząc bezsens dalszej walki i niemożność przebicia się obrońców na zachód, niemieccy generałowie rozpoczęli pertraktacje. Radzieckie dowództwo przekazało niemieckim parlamentarzystom żądanie poddania się do godziny siódmej rano. Około tej właśnie godziny pododdziały 8. Armii Gwardii generała Wasilija Czujkowa doszły do historycznej Bramy Brandenburskiej. Coraz więcej żołnierzy radzieckich, a później i polskich, zaczęło świętować dojście w pobliże Aleksanderplatz i alei Unter der Linden. Ludzie płakali, obściskiwali się i strzelali na wiwat. Na Bramie Brandenburskiej zawisły radzieckie sztandary, a na kolumnie zwycięstwa i Reichstagu biało-czerwona flaga.

1DP straciła w trakcie walk o Berlin 539 rannych i zabitych żołnierzy – 8% stanu wyjściowego dywizji. Straty niemieckie były większe: około 1000 zabitych, 2500 wziętych do niewoli żołnierzy. 1DP zdobyła 36 kwartałów miasta, zniszczyła 28 dział i ponad setkę karabinów maszynowych, zdobyła 6 czołgów i 26 dział, 300 samochodów i 120 motocykli.

Do godziny piętnastej wojska radzieckie i polskie opanowały całe miasto.

W tym samym czasie nie wszystkie oddziały obrońców otrzymały informacje o zaprzestaniu walk, tak więc niekiedy dochodziło jeszcze do walk. Stolica III Rzeszy została jednak zdobyta, a do zakończenia wojny zostało zaledwie kilka dni.

Bibliografia:

1. K. Kaczmarek, Oni szturmowali Berlin, Wyd: Książka i Wiedza, 1987
2. Mała Encyklopedia Wojskowa tom 1-3, Wyd: MON, 1971
3. Zdzisław Stąpor, Berlin 1945, Wyd: Bellona, 2005