Dzisiaj chciałbym przedstawić strukturę oraz opisać rolę specjalnej komórki Armii Krajowej do walki czynnej z okupantem, czyli Kierownictwo Dywersji – „Kedyw”. Struktura „Kedywu” była bardzo złożona, dlatego ja posłużę się „Kedywem” KG, czyli działającym w Warszawie. Ale zanim opiszę strukturę Kedywu musze przedstawić dwie wcześniejsze organizacje sabotażowo-dywersyje.
Pierwsza organizacją był Związek Odwetu (ZO). Związek Odwetu został powołany rozkazem Komendanta Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) płk Stefana „Grota” Roweckiego dnia 20 IV 1940 r. Rozkaz ten miał na celu ujęcie walki bieżącej w jedną formę organizacyjną na wszystkich szczeblach dowodzenia, podporządkowaną jednemu ośrodkowi dyspozycyjnemu. Związek Odwetu był częścią składową ZWZ i tylko ze względu na bezpieczeństwo całej organizacji został z niej wyodrębniony w osobny pion sabotażowo-dywersyjny, pracujący na własnej sieci łączności.
Zgodnie z rozkazem z dnia 20 IV 1940 r dotychczasowy Referat „C”, istniejący w ramach Oddziału III Sztabu Dowództwa Głównego SZP, a następnie Komendy ZWZ na terenie okupacji niemieckiej, przekształcony został w Referat Związku Odwetu (ZO)Szefem Referatu ZO na szczeblu Komendy Głównej ZWZ został dotychczasowy kierownik Referatu „C” mjr. Franciszek Niepokólczycki „Teodor”. Kierownicy referatów Związku Odwetu w Okręgach pracowali na podstawie instrukcji i środków otrzymywanych z Związku Odwetu Komendy Głównej ZWZ, natomiast akcje prowadzili według rozkazów Komendantów Okręgów. Do zadań Związku Odwetu należało prowadzenie:
– akcji sabotażowej, polegającej na skrytym uszkadzaniu lub niszczeniu narzędzi produkcji, zasobów materiałowych i środków,
– akcji dywersyjnej, będącej jawną działalnością niszczycielską, prowadzoną z zaskoczenia przez specjalne zespoły wykonawcze,
– akcji odwetowych oraz akcji mających na celu obronę społeczeństwa polskiego przed eksterminacyjną działalnością okupanta.
– zakup i produkcja środków walki (broni i materiałów wybuchowych) oraz opracowywanie instrukcji z zakresu sabotażu i dywersji.
Uruchomienie akcji sabotażowo-dywersyjnej Związku Odwetu w pełnym rozmiarze, nastąpiło po ataku Niemiec na Związek Sowiecki (22 VI 1941 r). Wódz Naczelny gen. Władysław Sikorski polecił Komendantowi Głównemu ZWZ gen. „Grotowi” nasilenie akcji sabotażowo-dywersyjnych na terenie Rzeszy jak i na bezpośrednim zapleczu armii niemieckiej. Wyniki akcji sabotażowo-dywersyjnej wykonanych przez oddziały ZO w Polsce w drugiej połowie 1941 r były następujące: uszkodzono 1935 i przetrzymano w remoncie 91 parowozów, wykolejono 91 i podpalono 237 transportów kolejowych oraz uszkodzono 2851 wagonów. Rok 1942 przyniósł dalsze nasilenie działalności Związku Odwetu wymierzonej w przyfrontowe linie kolejowe. W drugiej połowie 1942 roku w Związku Odwetu rozpoczęła się reorganizacja oddziałów, między innymi wcielono do ZO warszawskie Grupy Szturmowe Szarych Szeregów, które jako OS „Jerzy” włączone zostały w skład Oddziału Dyspozycyjnego „MOTOR”.
Największym osiągnięciem bojowym ZO Okręgu Warszawskiego w zakresie dywersji kolejowej była przeprowadzona w nocy z 7 na 8 listopada 1942 r akcja „Wieniec”, której inicjatorem był ppłk. Franciszek Niepokólczycki „Teodor”. Celem akcji było równoczesne wysadzenie torów wokół Warszawy, aby przerwać węzeł komunikacyjny Warszawa. Za niemieckie represje wywołane akcją „Wieniec” Związek Odwetu wykonał jeszcze jedną akcję o kryptonimie „Odwet Kolejowy”. Akcja wykonana została w nocy z 16 na 17 listopada 1942 r, podczas której wysadzono tory pod Łukowem, Dęblinem i Białą Podlaską.
Akcje „Wieniec” i „Odwet Kolejowy” były szczytowymi osiągnięciami w dywersji kolejowej i były one ostatnimi akcjami Związku Odwetu.
Drugą organizacją dywersyjną był „Wachlarz”, który został utworzony latem 1941 roku w związku z wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej. Strefa planowania działań „Wachlarza” obejmowała ogromne obszary ZSRR na wschód od przedwojennej granicy II Rzeczpospolitej, obejmowała tereny od Morza Bałtyckiego po Kijowszczyznę i Podole. Tereny objęte działalnością „Wachlarza” zostały podzielone na pięć Odcinków:
– Odcinek I – kierunek działania Lwów – Tarnopol – Płoskirów – Winnica
– Odcinek II – kierunek działania: Równe – Kijów – Czerkasy
– Odcinek III – tereny na wschód od Bugu: Brześć – Pińsk – Dawidgródek – Kalenkowicze – Homel – Mozyrz
– Odcinek IV – tereny pomiędzy Lidą, Baranowiczami, Słuckiem, Stołpcami po Bobrujsk, Mińsk Biał. Borysów i Orszę
– Odcinek V – kierunki działania: Wilno-Połock oraz Wilno-Dyneburg-Ryga.
Odcinki schodziły się promieniście w Warszawie tworząc rysunek rozłożonego wachlarza.
Celem powołania „Wachlarza” było prowadzenie akcji w ZSRR oraz organizowanie osłony dla planowanego na ziemiach polskich powszechnego powstania zbrojnego. Prowadzono między innymi akcje dywersji kolejowej, sabotażu oraz ataków na więzienia i żołnierzy niemieckich. Żołnierzy oraz kadrę dla zespołów bojowych „Wachlarza” szkolono w Warszawie, gdzie mieściła się siedziba dowództwa „Wachlarza”.
Pierwszym dowódcą „Wachlarza” mianowano, byłego komendanta Tajnej Armii Polskiej (TAP), mjr. Jana Włodarkiewicza „Damiana”, ale zmarł on 18 III 1942 r. Po nim stanowisko dowódcy objął dotychczasowy szef sztabu „Wachlarza” ppłk. Remigiusz Grochowski „Waligóra”.
Od kwietnia 1942 r patrole „Wachlarza” podjęły bieżącą działalność dywersyjną na bezpośrednim zapleczu frontu niemiecko-sowieckiego. Grupy bojowe „Wachlarza” przeprowadziły ponad 50 udanych akcji sabotażowo-dywersyjnych na liniach wokół Mińska i Dynenburga, gdzie wykolejono 12 pociągów wojskowych oraz zniszczono linie łączności telefonicznej.
Do głośniejszych akcji „Wachlarza” należało rozbicie więzienia w Pińsku (18 stycznia 1943 r) i uwolnienie trzymanych tam oficerów tej organizacji. Akcję przeprowadził kilkuosobowy oddział pod dowództwem cichociemnego por. Janas Piwnika „Ponurego”.
Dnia 22 stycznia 1943 roku został wydany, przez dowódcę Armii Krajowej gen. „Grota”, rozkaz nr 84, noszący nazwę „Uporządkowanie odcinka walki czynnej”. Zarządzenie to miało za zadanie stworzenie podstawy dla nowej organizacji organów kierujących walką bieżącą i realizujących ją. Rozkaz 84 nakazywał zorganizowanie w Komendzie Głównej jak i w komendach Obszarów i Okręgów „komórek sztabowych” o nazwie „Kedyw” (Kierownictwo Dywersji). Zwracano przy tym uwagę na dyspozycyjność podległych tym komórkom oddziałów, polecano także stworzenie dla nich odrębnej sieci szybkiej łączności z komendantami Okręgów i Obszarów. Na mocy powyższego rozkazu „Związek Odwetu”, „Wachlarz” oraz Tajna Organizacja Wojskowa (TOW) straciły swoją niezależność i zostały włączone w struktury Kedywu.
Na czele Kedywu KG AK stał Komendant, kierujący całością walki bieżącej Armii Krajowej. Szef Kedywu KG podlegał Komendantowi Głównemu AK i wchodził do ścisłego sztabu Komendy Głównej. Od jesieni 1942 do lutego 1944 funkcję Komendanta Kedywu KG AK pełnił płk. dypl. August Emil Fieldorf – „Nil”. Od 1 II 1944 nowym Komendantem Kedywu KG został ppłk. Jan Mazurkiewicz „Radosław”. Zastępcą szefa Kedywu KG od chwili jego powstania był ppłk. Franciszek Niepokólczycki „Teodor. Podobnie jak wcześniej Związek Odwetu, tak i Kedyw KG AK miał od początku swego istnienia własne Oddziały Dyspozycyjne. Oddziały dyspozycyjne Kedywu:
1. „Motor 30” – najstarszy i najsilniejszy Oddział Dyspozycyjny Kedywu KG AK. Zadaniem głównym „Motoru” były ataki na niemiecką komunikację, przede wszystkim na transport kolejowy. W skład „Motoru” wchodziły następujące Oddziały Specjalne: OS „Jerzy”, OS „Sęk”, OS „Andrzej”, OS „Jana” (tzw. „Osjan”), „Dysk” (Dywersja i Sabotaż Kobiet – OS „Lena”)
2. „OSA” (Specjalnych Akcji Bojowych) po wcieleniu do Kedywu zmieniono kryptonim na „Kosa 30”. Głównym zadaniem „Kosy” była „dywersja osobowa”: likwidacja niemieckich osobistości z kręgów policyjno-administracyjnych. Ale „Kosa” została rozszyfrowana przez Gestapo. Po aresztowaniach „Kosy” utworzono nowy zespół o kryptonimie „Agat” („Anty-Gestapo”), który wyłoniony został z harcerskich Grup Szturmowych, które jako oddział Specjalny „Jerzy” wchodzili od jesieni 1942 r w skład „Motoru 30” będąc jego najsilniejszą jednostką. 1 VIII 1943 r dowodzony przez kpt. Adama Borysa „Pług” oddział, powołany został do życia jako kompania dywersyjna „Agat”.
3. „Anatol” celem tego oddziału była likwidacja zdrajców i kolaborantów polskiego pochodzenia.
Skład Oddziałów Dyspozycyjnych Kedywu KG AK ulegał dość istotnym zmianom. 1 września 1943 zmieniony został numer kierunkowy oznaczający Kedyw KG. Określającą go dotąd liczbę „30” używaną w rozkazach i poczcie wewnętrznej, zastąpiono numerem „90”. Jednocześnie kryptonim „Motor 30” wymieniono na „Sztuka 90” (Szturmowa Kadra). Zmiany nastąpiły również w najsilniejszym oddziale „Sztuki” – OS „Jerzy” z „Grup Szturmowych”, z którego odeszła 3. kompania „Agat”, a pozostałe kompanie utworzyły batalion „Zośka”. Został zmieniony także kryptonim oddziału „Anatol” na „Lilpol”. Następna zmiana numeru kierunkowego, spowodowana była wpadką poczty dla Kedywu KG i nastąpiła w styczniu 1944 r. Dawna „Sztuka 90” otrzymała teraz kryptonim „Deska 81” (Dywersja i Sabotaż Kolejowy). Równocześnie kompania „Agat” otrzymała nowy kryptonim „Pegaz 81” (Przeciw-Gestapo). Wiosną 1944 wszystkie Oddziały Dyspozycyjne Kedywu KG AK rozrastają się liczebnie. W maju 1944 po raz kolejny zmianie uległ numer kierunkowy Kedywu KG – odtąd będzie to „53”. Kompania „Pegaz”, której stany osobowe osiągnęły już ok. 440 ludzi, otrzymuje status batalionu i nowy kryptonim „Parasol”.
„Deska 81” zostaje przemianowana na Brygadę Dywersyjną „Broda 53”. Tuż przed wybuchem powstania Brygada Dywersyjna „Broda 53” składała się z:
– batalion „Zośka”
– batalion „Parasol”
– batalion „Czata 49”
– batalion „Miotła”
– batalion „Pięść”
– kompania „Kolegium A”
– Oddział Dywersji Bojowej Kobiet „DYSK”
Wszystkie oddziały Kedywu KG AK, jako zgrupowanie „Radosław”, 1 VIII 1944 r na Woli przystąpiły do walki o wyzwolenie Warszawy, w ramach operacji Burza.
Żołnierze „Radosława” walczyli przez 63 dni powstania wykrwawiając się z ojczyznę. Ich szlak powstańczy był imponujący, walczyli m.in. na Woli, Starówce, w Śródmieściu oraz na Czerniakowi i Mokotowie. 2 X 1944 w dzień kapitulacji ppłk „Radosław” jako jedyny nie nakazuje swemu wojsku poddania się i zostawia wolny wybór swoim żołnierzom. Część żołnierzy „Radosława” idzie do niewoli [„Zośka”, „Parasol”, „Czata 49”], część wychodzi z ludnością cywilną i wkrótce wraca w szeregi konspiracji. Szlak bojowy zgrupowania „Radosław” okupiony zostaje krwawą daniną – straty sięgają ok. 70% żołnierzy…
