Dzisiejszy obszar Bliskiego Wschodu nazywano niegdyś Lewantem lub po prostu Orientem. Termin „Lewant” pochodzi z języka włoskiego (levante) – oznacza wschód bądź „kraje wschodu” i odnosił się do terytoriów położonych na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Określenie to upowszechniło się w okresie wypraw krzyżowych i towarzyszącego im rozwoju handlu republik włoskich, które zakładały na tym obszarze kolonie kupieckie. Następstwem było powszechne nazywanie potomków kupców włoskich osiadłych na ziemiach wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego mianem „Lewantyńczyków”1. Natomiast „Orient”, od wywodzącego się z łaciny orientalis, oznacza dosłownie „wschodni” – jest pojęciem znacznie szerszym i odnosi się nie tylko do obszaru znanego nam dzisiaj Bliskiego Wschodu, lecz również do subkontynentu indyjskiego, interioru Azji Centralnej i Dalekiego Wschodu.

Pojawienie się terminu „Bliski Wschód” w kontekście Azji Zachodniej zepchnęło określenie „Orient” na dalszy plan, chociaż jest stosowane do dziś, szczególnie w kontekście kulturowo-cywilizacyjnym, ale także naukowo-akademickim. Przyczyn tego można upatrywać: po pierwsze w bardziej precyzyjnym określeniu tego obszaru poprzez „Bliski Wschód” niż poprzez niejednoznaczny i łączący w znaczeniu wiele odmiennych regionów Azji „Orient”; po drugie w rozwoju nauk politycznych, w szczególności politologii i stosunków międzynarodowych, a następnie rozmaitych dziedzin tych nauk, takich jak geopolityka, studia strategiczne, studia nad bezpieczeństwem międzynarodowym, w których sprawnie zaadaptowano termin „Bliski Wschód” na potrzeby wyjaśniania procesów i zjawisk zachodzących na obszarze Azji Zachodniej.

Middle East i Near East

Określenie „Bliski Wschód” w języku polskim stanowi odpowiednik anglojęzycznego desygnatu Near East (dosłownie „Bliski Wschód”), jak i Middle East (dosłownie Środkowy Wschód” – podobnie jak francuski termin Moyen-Orient), które obecnie mogą być stosowane zamiennie, jednak każde pojawiło się w odmiennych okolicznościach. Aby zrozumieć współczesne znaczenie terminu „Bliski Wschód”, należy przybliżyć historyczną genezę tych anglojęzycznych terminów. Ani jeden, ani drugi nie jest reliktami historycznymi, lecz nie można ich uznać za określenia współczesne. Z pewnością jednak są pochodną zachodnioeuropejskiej, w szczególności anglosaskiej percepcji przestrzennej2.

Near East zaczął być stosowany nieco wcześniej, bowiem pod koniec XIX wieku. Terminem tym określano posiadłości Imperium Osmańskiego, które wówczas rozciągały się na kontynencie europejskim i azjatyckim. Stąd near miało oznaczać coś bliskiego, usytuowanego tuż za granicą, znajdującego się jeszcze w Europie; east zaś odnosiło się do odmiennej orientalnej cywilizacji o nieeuropejskich wartościach, standardach i stylu życia3. Rozpropagowanie tego terminu umocniła w 1902 roku monografia brytyjskiego archeologa i podróżnika Davida George’a Hogartha zatytułowana The Nearer East.

Określenie Middle East pojawiło się za sprawą amerykańskiego geostratega, admirała Marynarki Wojennej Alfreda Thayera Mahana, który zastosował je w artykule „The Persian Gulf and International Relations” w „National Review” z 1902 roku. Jednak Middle East użyte przez Mahana odnosiło się wyłącznie do obszaru morskiego położonego pomiędzy Indiami a Półwyspem Arabskim. Upowszechnienia i jednocześnie geograficznego rozszerzenia tego terminu dokonał brytyjski dziennikarz londyńskiego „The Times” Ignatius Valentine Chirol, który znając określenie Mahana, wykorzystał je w korespondencji z Teheranu w okresie 1902–19034.

Z czasem określenie Middle East zdominowało Near East, między innymi z dwóch powodów. Po pierwsze, w wyniku wojen bałkańskich Turcję praktycznie pozbawiono posiadłości europejskich (z wyjątkiem części Tracji Wschodniej). Terytoria europejskie po upadku Imperium Osmańskiego podzielono zaś pomiędzy państwa, które wyzwoliły się spod rządów tureckich. Trudno było w takiej sytuacji określać Bułgarię, Grecję czy Serbię (później Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców) jako Near East. Toteż zmiany terytorialno-polityczne przyczyniły się poniekąd do zmarginalizowania wagi tego terminu. Po drugie, Near East zaczął tracić na znaczeniu za sprawą brytyjskiego rządu, który utworzył w 1921 roku Middle East Department (Departament Bliskiego Wschodu) w sprawie Palestyny, Transjordanii i Iraku, a tuż przed wojną w 1938 roku utworzono obejmujące obszar Afryki Północnej, Malty, mandatów palestyńskiego i transjordańskiego, Iraku oraz obszaru dzisiejszego Jemenu – Middle East Air Command (Dowództwo Powietrzne Bliskiego Wschodu). W późniejszym czasie będący już premierem Wielkiej Brytanii Winston Churchill często posługiwał się terminem Middle East, jednak w bardzo luźnym, trudnym do jednoznacznego sprecyzowania ujęciu5. Paradoks może polegać na tym, że autorem Middle East był Amerykanin, lecz upowszechnienia tego terminu dokonali Brytyjczycy.

Bez wątpienia anglojęzyczne Middle East w okresie zimnej wojny uległo silnej polityzacji. Brytyjczycy zaczęli posługiwać się już niemalże wyłącznie terminem Middle East. Znalazło to także odzwierciedlenie w używaniu tego terminu przez Amerykanów, którzy jeszcze przed II wojną światową nie adaptowali go w szerszym zakresie. Powojenne doktryny prezydentów USA: Harry’ego S. Trumana i Dwighta Eisenhowera, które odnoszą się do tego obszaru, zawierają wyłącznie termin Middle East. Na próżno szukać w tych dokumentach określenia Near East. W przemówieniu z 1947 roku Truman stwierdził: „Od końca wojny [II wojny światowej – przyp. R.O.] Turcja szuka finansowego wsparcia u Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w celu zwiększenia i wzmocnienia swojej modernizacji, aby utrzymać swoją narodową integralność. Ta integracja jest istotna dla utrzymania porządku na Bliskim Wschodzie [w oryg. Middle East – R.O.]”6. W przypadku doktryny Eisenhowera już w jej tytule występuje termin Bliski Wschód jako Middle East7. Jednak warty uwagi jest fakt, że w strukturze organizacyjnej Departamentu Stanu USA znajduje się Biuro Spraw Bliskiego Wschodu, czyli Bureau of Near East Affairs. Natomiast w brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych (Foreign & Commonwealth Office) jest sekcja Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (Middle East & North Africa).

Pomimo długotrwałej już dominacji terminu Middle East, w dalszym ciągu w nazwach wielu jednostek naukowych i naukowo-akademickich funkcjonuje określenie Near East, które współcześnie jest stosowane, podobnie jak „Orient” w odniesieniu do Azji Zachodniej czy Afryki Północnej, głównie w aspekcie kulturoznawczym, archeologicznym i historycznym. Pewnym odstępstwem od reguły jest znany Waszyngtoński Instytut Polityki Bliskiego Wschodu czyli The Washington Institute for Near East Policy (WIfNEP), którego założyciele świadomie wybrali określenie Near East, aby odzwierciedlić termin stosowany przez wspomniany już Departament Stanu USA. Pokazuje to, że w kontekście spraw politycznych i gospodarczych określanie obszaru Bliskiego Wschodu jako Near East nie jest wyłącznie reliktem historycznym.

Ten anglojęzyczny dualizm desygnatów, stosowany praktycznie w stosunku do tego samego terytorium, wywarł istotny wpływ na określanie tego obszaru w innych językach. W wielu językach świata „Bliski Wschód” bądź „Środkowy Wschód” kojarzony jest z obszarem Azji Zachodniej i Afryki Północnej. Przy czym zatarciu uległa tutaj zachodnioeuropejska percepcja geograficzna. Dla Rosji, Indii, Chin czy Brazylii jest to „Bliski Wschód”. Chociaż kolejno jest to dla nich południe, zachód, daleki zachód i bardzo odległy wschód. Sami mieszkańcy Bliskiego Wschodu przyswoili sobie ten termin i arabskie określenie Asz-Szark al-Ausat (dosłownie „Środkowy Wschód”) nie budzi wątpliwości, jakiego regionu dotyczy. Od bardzo dawna stosują też nazwę Maszrik – „Wschód” – w odróżnieniu od Maghrebu – „Zachód” – określającego arabską Afrykę Północną. Czasem jednak pojawiają się dyskusje, na ile Maghrebem jest Libia i Mauretania (tzw. „Wielki Maghreb”). Bez wątpienia termin „Bliski Wschód” stanowi bardzo dobry przykład uniwersalizacji językowego desygnatu w stosunku do określonego obszaru geograficznego.

Granice Bliskiego Wschodu

Od początku stosowania terminu „Bliski Wschód” pojawiły się niejasności co do terytorialnych granic tego obszaru. Problem ten szczególnie rozwinął się po II wojnie światowej, kiedy na obszarze Azji Zachodniej i Afryki Północnej powstały niepodległe państwa. Ponadto sytuację skomplikował rozpad ZSRR. Pojawiła się nagła potrzeba określenia przynależności regionalnej nowo powstałych muzułmańskich republik postradzieckich i trzech państw Kaukazu. W związku z tym w wielu przypadkach pod termin Bliski Wschód „podpięto” także i te terytoria. Bliski Wschód stał się terminem znacznie wykraczającym poza stricte geograficzne rozumowanie. Z tego powodu zarówno w przeszłości, jak i współcześnie nie ma jednolitej definicji Bliskiego Wschodu, zawierającej dokładnie określoną przynależność państw do tego obszaru. Rozbieżności dotyczą źródeł encyklopedycznych, publikacji akademickich, informacji z witryn internetowych ośrodków badawczych.

Dla przykładu Wielka Encyklopedia PWN zawiera następującą definicję Bliskiego Wschodu: „nazwa stosowana najczęściej w odniesieniu do rozległego obszaru położonego na styku Europy, Azji i Afryki. W najpowszechniej używanym w języku polskim znaczeniu Bliski Wschód obejmuje Azję Południowo-Zachodnią, fragment Północno-Wschodniej Afryki i należący do Turcji skrawek półwyspu Bałkańskiego w Europie. W regionie tym leżą państwa: Afganistan, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Cypr, Egipt, Irak, Iran, Izrael, Jemen, Jordania, Katar, Kuwejt, Liban, Oman, Syria, Turcja i Zjednoczone Emiraty Arabskie (ZEA)”8. Identyczny zakres państw, zawierających się w definicji Bliskiego Wschodu występuje w słowniku encyklopedycznym – „Arabowie”9. Jednak polska edycja encyklopedii Britannica proponuje dość ciekawą i szerszą geograficznie definicję: „Bliski Wschód to obszar dookoła południowych i południowo-wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego, rozciągający się od Maroka do Płw. Arabskiego i Iranu (…) czasami do Bliskiego Wschodu zalicza się Grecję, ponieważ tzw. problemy bliskowschodnie we współczesnym rozumieniu po raz pierwszy pojawiły się w 1821 roku w Grecji”10. Porównując to z jeszcze inną encyklopedią obcojęzyczną, Wielką Encyklopedia Radziecką – tutaj do Bliskiego Wschodu (Ближний Восток) należą terytoria Azji Mniejszej, państwa leżące na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, państwa Półwyspu Arabskiego, Irak, ale także Sudan i Cypr. Iran z Afganistanem jest określany jako Środkowy Wschód (Средний Восток), co jest determinowane przez położenie geograficzne ówczesnego ZSRR i dzisiejszej Rosji11.

Jeszcze inną definicję, na potrzeby swoich badań proponuje Beverly Milton-Edwards, wskazując przy tym, że współcześnie termin „Bliski Wchód” jest stosowany w bardzo szerokim kontekście geograficznym i obejmuje obszary od Maroka po Afganistan. Jednak Milton-Edwards przyjęła definicję, która zawiera w sobie 18 państw: Algierię, Arabię Saudyjską, Bahrajn, Egipt, Irak, Iran, Izrael, Jemen, Jordanię, Katar, Kuwejt, Liban, Libię, Maroko, Oman, Syrię, Tunezję, ZEA. Na szczególną uwagę zasługuje brak w tym gronie Turcji, którą według autorki nie należy do Bliskiego Wschodu i powinna być uznawana za państwo południowej Europy12.

Należy odnieść się również do Bliskiego Wschodu jako obszaru badawczego wśród wybranych jednostek naukowych. Biorąc pod uwagę kryterium państwowe, obszar badawczy WIfNEP rozciąga się od Maroka aż po Iran z uwzględnieniem Turcji, jednak bez Cypru i Afganistanu. Obszar badawczy znanego Instytutu Bliskiego Wschodu (Middle East Institute – MEI) jest znacznie szerszy, bowiem według definicji MEI „Bliski Wschód obejmuje Azję Południowo-Zachodnią i Afrykę Północno-Wschodnią, rozciągając się od Maroka do Pakistanu, włącznie z państwami Kaukazu”13.

Można odnieść wrażenie, że Bliski Wschód jest definiowany na wiele różnych sposobów. Nieścisłości dotyczą Turcji, Grecji, Cypru, państw Maghrebu (Algieria, Libia, Maroko, Tunezja oraz w wielu przypadkach Mauretania i Sahara Zachodnia), Afganistanu, Pakistanu, państw Kaukazu i postradzieckich republik Azji Środkowej, Somalii, Dżibuti i Komorów. W tej sytuacji w odniesieniu do czasów obecnych zaliczanie Grecji do Bliskiego Wschodu stanowi relikt historyczny i nie powinno mieć miejsca. Wykluczyć należy także muzułmański Pakistan, nawet pomimo jego sąsiedztwa z Iranem i Afganistanem i tym samym silnych związków religijnych i etnicznych z tymi państwami. Logiczne wydaje się umieszczanie Pakistanu wraz z Indiami i Bangladeszem jako państw subkontynentu indyjskiego, które przez dziesiątki lat w okresie kolonizacji brytyjskiej stanowiły terytorialną całość. Innym problemem jest Cypr, który w dalszym ciągu jest podzielony pomiędzy tzw. część grecką i turecką. Aczkolwiek współcześnie ze względu na zmieniające się procesy polityczne Cypr jest już kojarzony jako część Europy, zwłaszcza od momentu jego przystąpienia do Unii Europejskiej w 2004 roku. Turcja natomiast powinna być ujmowana jako część Bliskiego Wschodu i nieco dziwne są definicje, które wykluczają to państwo z tego regionu. Państwa Maghrebu politycznie z pewnością są częścią Bliskiego Wschodu, jak bowiem podaje Georges Corm, „Libia Tunezja, Algieria i Maroko, geograficznie należące do Afryki Północnej, nie mogą być pominięte w analizie, jako że łączy je z Bliskim Wschodem nie tylko wiele epizodów historycznych, ale także religia, język i kultura”14. Jednak geograficznie obecność państw Maghrebu na Bliskim Wschodzie stanowi kwestię dyskusyjną. Podobnie jest z Afganistanem, państwami Kaukazu, muzułmańskimi republikami powstałymi po rozpadzie ZSRR w Azji Centralnej oraz z Somalią, Dżibuti i Komorami.

Elementem stałym wydaje się być tak zwany „trzon Bliskiego Wschodu”, co do którego w żadnej z choćby przytoczonych definicji nie ma wątpliwości, że jest to bezwarunkowa część Bliskiego Wschodu. Ten „trzon” stanowią państwa „Żyznego Półksiężyca” (Egipt, Izrael, Jordania, Liban, Syria, Irak)15 oraz Iran i państwa Półwyspu Arabskiego (Arabia Saudyjska, Bahrajn, Jemen, Katar, Kuwejt, Oman, ZEA). W tym przypadku Iran, Sudan, Turcję i Libię można uznać za peryferia „trzonu” Bliskiego Wschodu16. Państwom peryferyjnym można również przypisać rolę „pomostów” łączących „trzon” Bliskiego Wschodu z innymi regionami. Turcja pełni funkcję „pomostu” z Europą Południowo-Wschodnią, Sudan z Czarną Afryką, Iran z Azją Centralną i subkontynentem indyjskim. Natomiast casus Libii może być tutaj dyskusyjny, lecz pomimo że jest zaliczana do państw Maghrebu, może w określonym układzie stanowić jednocześnie pomost między Maghrebem a „trzonem” Bliskiego Wschodu17.

Aby podsumować rozważania dotyczące terytorialnych granic Bliskiego Wschodu i tym samym znaleźć klarowne wyjście spośród mnogości definicji tego regionu, różniących się nierzadko szczegółami, należy to przedstawić w dwóch ujęciach: klasycznym (geograficznym) i politycznym18 (zob. rysunek).

Klasyczne (może być także określane jako geograficzne), które obejmuje „trzon” Bliskiego Wschodu wraz z jego peryferiami;
Polityczne, które traktuje Bliski Wschód jako obszar rozciągający się od Mauretanii i Maroka poprzez Afrykę Północną i trzon Bliskiego Wschodu aż po Afganistan, a w niektórych przypadkach także Kaukaz i muzułmańskie republiki Azji Centralnej19. Obszar ten można jeszcze rozszerzyć o państwa członkowskie Ligi Państw Arabskich (Dżami’at ad-Duwal al-Arabijja) – Dżibuti, Somalię i znajdujące się w pobliżu Madagaskaru Komory, które jedynie w tym ujęciu mogą terytorialnie zawrzeć się w pojęciu Bliski Wschód. W ten sposób Bliski Wschód stanowi obszar składający się z wielu regionów o rozpiętości prawie 10 tys. kilometrów.

*
O ile klasyczne rozumienie „Bliskiego Wschodu” może pozostać bez zmian ze względu na obiektywny czynnik geograficzny, „Bliski Wschód” w ujęciu politycznym jest określeniem dynamicznym, zmieniającym się stosownie do procesów zachodzących na kuli ziemskiej i w samym regionie. Jego daleko idąca redefinicja jest związana z kluczowymi zmianami na mapie politycznej świata (m.in. rozpadem ZSRR) oraz z rozwojem i powstawaniem organizacji międzynarodowych, które tworzą nowe wymiary współpracy, często integrując państwa niegdyś ujmowane w innych kategoriach geograficznych (m.in. przyjęcie Mauretanii, Dżibuti, Somalii i Komorów do LPA). Redefinicji sprzyjają procesy globalizacji, które szczególnie w stosunku do Bliskiego Wschodu ułatwiają jednolitą percepcję tego obszaru, gdzie dominuje określony czynnik kulturowo-cywilizacyjny i czynnik surowców energetycznych.

Interesujący wydaje się przykład Turcji, bez której obecnie trudno wyobrazić sobie pojęcie „Bliskiego Wschodu”, jednak jeśli w dalszej perspektywie państwo to stanie się członkiem Unii Europejskiej, wtedy Turcja może podzielić los Grecji i Cypru, które nie są już kojarzone z „Bliskim Wschodem”.

Artykuł ukazał się w „Gdańskich Studiach Międzynarodowych” 2009, vol.7, nr 1–2.

Przypisy

1. Szerzej zob. Georges Corm, Bliski Wschód w ogniu. Oblicza konfliktu 1956–2003, s. 41.

2. B. Lewis, The Shaping of the Modern Middle East, New York-Oxford 1994, s. 3.

3. Ibidem, s. 4.

4. R. H. Davison, Where is The Middle East?, “Foreign Affairs”, vol.38, Is.4, 1960, s. 667.

5. Zob. szerzej ibidem, s. 668–670.

6. President Harry S. Truman’s Address before a Joint Session of Congress, 12 marca 1947, http://avalon.law.yale.edu/20th_century/trudoc.asp (03.02.09).

7. Zob. Special Message to the Congress on the Situation in the Middle East, 5 stycznia 1957, http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=11007&st=&st1= (03.02.09).

8. Hasło: Bliski Wschód [w:] Wielka Encyklopedia PWN, tom 4, Warszawa 2001, s. 158.

9. Hasło: Bliski Wschód [w:] Arabowie. Słownik encyklopedyczny, pod. red. Marka M. Dziekana. Warszawa 2001, s. 113.

10. Hasło: Bliski Wschód [w:] Britannica, edycja polska, Poznań 1998, s. 336.

11. Hasło: Ближний Восток [w:] Большая советская энциклопедия, Moskwa 1970, s. 420.

12. B. Milton-Edwards, Contemporary Politics in the Middle East, Malden 2007, s. 4.

13. http://www.mideasti.org/countries-regional-issues (04.02.09).

14. G. Corm, op.cit., s. 48.

15. Określenie „Żyzny Półksiężyc” zastosował amerykański archeolog James Henry Breasted, definiując obszar urodzajnej ziemi na Bliskim Wschodzie, przybierający formę półksiężyca. Jednocześnie terytoria te były kolebkami wielkich cywilizacji, m.in. starożytnego Egiptu i Mezopotamii. Szerzej o „Żyznym Półksięzycu” zob. A.T. Clay, The So-called Fertile Crescent and Desert Bay, „Journal of the American Oriental Society”, Vol. 44. 1924, s. 186–201.

16. Koncepcje peryferiów regionów zostały opracowane m.in. przez L.J. Cantori, S.L. Spiegel, The International Politics of Regions. A Comparative Approach, Engelwood 1979; zob. także, W Szymborski, Zatoka Perska. Problemy stabilizacji, Bydgoszcz 1999, s. 20.

17. Autor podjął się już wstępnego omówienia koncepcji państw „pomostów” regionu Bliskiego Wschodu w: R. Ożarowski, Ideologia na Bliskim Wschodzie. Studium porównawcze, Gdańsk 2006, s. 16–17.

18. Podział ten także znajduje się w R. Ożarowski, op.cit., s.17–18, jednak nie jest przedmiotem większych rozważań.

19. Zwolennikiem tak szeroko pojmowanego Bliskiego Wschodu jest znany badacz tego regionu prof. Bernard Lewis. Zob. B. Lewis, Bliski Wschód, Warszawa 1998.

Artykuł ukazał się w „Gdańskich Studiach Międzynarodowych” 2009, vol.7, nr 1–2.