Od początków XVII wieku Kraj Kwitnącej Wiśni, znajdujący się wówczas bezsprzecznie pod władzą siogunów z rodu Tokugawa1, coraz bardziej zamykał się na wpływy z zagranicy. Bez wątpienia obranie takiego, a nie innego kursu związane było ze zbyt dużą ingerencją obcokrajowców (Portugalczyków, Hiszpanów) w sprawy wewnętrzne tego wyspiarskiego kraju. Nie można również wykluczyć wpływu chrześcijaństwa, które Tokugawowie postrzegali jako polityczne zagrożenie. Całkiem słuszna wydaje się także teza, iż bakufu2 obawiało się bezpośrednich kontaktów zagranicznych niektórych hanów3, takich jak Satsuma czy Hizen, które przynajmniej w początkowym okresie mogły wykorzystać cudzoziemców i ich technikę do obalenia nowego ośrodka władzy4.
Z tych właśnie przyczyn w latach 1633–1638 ówczesny siogun Iemitsu5 (1604–1651) wydał serię edyktów, które w znaczącym stopniu ograniczyły kontakty wyspiarzy z zagranicą aż do lat 50. XIX wieku6. Okres ten w historiografii określa się japońskim terminem sakoku, który często tłumaczonym jako „zamknięty kraj” lub też bardziej poetycko „kraj w łańcuchach”. Pomimo to rządy pierwszych siogunów przyniosły poddanym upragnioną stabilizację po latach wojen i niepokojów. Przełożyło się to z kolei na znaczący rozwój życia gospodarczego i kulturalnego. Jednakże postępujący z czasem ferment wśród najwyższych kręgów władzy w XVIII wieku doprowadził reżim do poważnego kryzysu finansowego i moralnego. System zaczął uginać się pod ciężarem własnej władzy, jednak aby do tego doszło, musiało upłynąć wiele lat i potrzeba było naprawdę silnego katalizatora, którego oddziaływanie mogłoby zmienić oblicze odciętej od zewnętrznego świata Japonii.
Taka sytuacja nadarzyła się już w początkach XIX stulecia, kiedy na japońskich wodach przybrzeżnych zaczęły pojawiać się coraz częściej statki z Europy i Stanów Zjednoczonych, które gnane chęcią zysku i rozszerzenia wpływów swoich państw, stały się niejako symbolem „rewolucji kapitalistycznej i nacjonalistycznej, która właśnie wtedy dokonywała transformacji społeczeństw europejskich oraz amerykańskich oraz wykraczała poza nie, zmieniając świat”7. Tak więc u brzegów Japonii pojawiali się kolejno przedstawiciele Rosji, Wielkiej Brytanii czy Francji. Nie udało im się jednak odnieść żadnych sukcesów w zakresie dyplomacji, a ustawiczne wizyty spowodowały jedynie zaostrzenie przepisów cudzoziemskich. Dopiero porażka Chin w pierwszej wojnie opiumowej (1839–1842) uświadomiła Japończykom, jak dalece mylili się w swojej ocenie sytuacji8. Decydujący cios polityce sakoku wymierzył jednak przedstawiciel Stanów Zjednoczonych, komodor Matthew C. Perry (1794–1858), młodszy brat Olivera Hazarda Perry’ego, bohatera wojny brytyjsko-amerykańskiej z 1812 roku.
W dniu 8 lipca 1853 roku komodor wpłynął wraz ze swoją eskadrą9 na wody zatoki Uraga w pobliżu Edo10. Japończycy na widok pomalowanych na czarno kadłubów okrętów, które wbrew wszelkiej logice, jaką znali, płynęły pod wiatr, nadali im nazwę kurofune, czyli „czarne okręty”. Perry przekazał władzom japońskim list od prezydenta Millarda Fillmore’a (1800–1874), w którym zawarto propozycję nawiązania wzajemnych kontaktów. Zapowiedział także, że wróci po odpowiedź za rok. Wywołało to pewne zamieszanie w działaniach bakufu, które przyparte do muru zwróciło się nawet z zapytaniem do daimyō11 o rady, jak postąpić z Amerykanami. Rozpoczęła się wymiana korespondencji między władzą a podległymi jej podmiotami, w której przeważały jednak postawy izolacjonistyczne. Na domiar złego w niedługim czasie po wizycie Perry’ego – w sierpniu – zawinęła do Nagasaki oficjalna misja rosyjska, której przewodniczył wiceadmirał Jewgienij Wasilewicz Putiatin (1803–1884). Rokowania z Japończykami okazały się jednak bardzo trudne i nie przyniosły rezultatu. Zniecierpliwiony Putiatin odpłynął z niczym12, Japończycy zaś po raz kolejny okazali się nieugięci w kwestiach otwarcia portów dla przybyszów z zagranicy.
Jednakże sytuacja ta nie trwała długo, gdyż w początkach lutego 1854 roku (z zgodnie z obietnicą) u wybrzeży Japonii ponownie zjawił się komodor Perry, który tym razem, pełen determinacji w kwestiach zawarcia stosownych traktatów, przypłynął na czele flotylli złożonej z dziewięciu okrętów, na której pokładach znajdowało się 1600 ludzi13. Mając za sobą militarną przewagę, stanowczość i jasne cele, Perry pomimo oporu ze strony bakufu, które „zaczęło przedziwną karuzelę dyplomatyczną”, doprowadził ostatecznie Japończyków do uległości. Przyparci do muru podpisali niebawem – 31 marca 1854 roku w Kanagawie – traktat o pokoju i przyjaźni. W wyniku dwunastopunktowego traktatu Japonia otworzyła dla Stanów Zjednoczonych dwa porty – Shimodę i Hakodate. Zobowiązała się również do zaopatrywania amerykańskich jednostek w najpotrzebniejsze artykuły, a amerykańskim kupcom przyznano klauzulę najwyższego uprzywilejowania. Obywatele Stanów Zjednoczonych pozostawali wolni, lecz ponosili odpowiedzialność przed prawem. Uzyskali też możliwość osadzenia w Shimodzie swojego konsula14. Trudno zatem nie zgodzić się z opinią amerykańskiego badacza dziejów Japonii Kennetha Henshalla, który (słusznie) zauważył, iż „bramy do zamkniętego kraju zostały otwarte siłą”15. Dla samej Japonii zaś nastał czas bakumatsu, czyli późne rządy siogunatu Tokugawa.
Traktat z Kanagawy był jedynie wierzchołkiem góry lodowej. W niedługim czasie Japończycy podpisali podobne umowy z innymi państwami, między innymi z Wielką Brytanią w październiku 1854 roku, z Rosją w lutym 1855 roku, z Holandią w styczniu 1856 roku, w roku 1860 zaś z Portugalią i rok później z Prusami16. W następstwie każdego z traktatów państwa zachodnie zyskiwały dostęp do kolejnych miast portowych. Obywateli zachodnich zaczęła obowiązywać zasada eksterytorialności, Japończycy zaś tracili kontrolę nad stawkami celnymi. Z kolei kupcy i producenci z Kraju Kwitnącej Wiśni obawiali się, że nie wytrzymają konkurencji z zachodnimi odpowiednikami. Dodatkowo na wszystko nałożyła się panująca w Japonii od początku lat 60. XIX w. inflacja, która doprowadziła do wzrostu cen wielu produktów, a tym samym do niezadowolenia wśród ludności miast. Japonia była coraz bardziej poniżana, a Tokugawowie wiedzieli, że władza wymyka im się spod kontroli.
Słabość bakufu ujawniła się po raz kolejny w latach 1857–1858, kiedy to reżim Tokugawów zmagał się nie tylko z własnymi wewnętrznymi problemami, jakim była kwestia sukcesji po zmarłym bezpotomnie siogunie Iesadzie (1824–1858), ale również z kwestią kolejnych traktatów handlowych, których domagały się Stany Zjednoczone. Rozwiązanie szczególnie tej drugiej kwestii zaprzątało myśli głównego doradcy bakufu, którym od roku 1855 był Hotta Masayoshi (1810–1864). Postawiony niejako pod murem, naciskany przez konsula amerykańskiego Townsenda Harrisa, a jednocześnie próbując wzmocnić swoją pozycję, zdecydował się na krok bez precedensu w wieloletniej historii siogunatu. Swoje kroki skierował ku Kioto, gdzie rezydował cesarz, chcąc dzięki temu posunięciu uzyskać sankcję cesarską dla traktatu. Cesarz jednak odmówił poparcia, udzielając jedynie kilku niepraktycznych rad.
Hotta musiał ustąpić, ale nie oznaczało to, że reżim zamierza pogodzić się z przegraną. Na miejsce przegranego mianowano Ii Naosuke (1815–1860), który z energią przystąpił do działania. Odwołując się do tradycyjnej metody sprawowania rządów, Naosuke, nie przejmując się opinią cesarza Komei (1831–1867) i jego dworu, doprowadził do ostatecznego podpisania traktatów handlowych między Japonią a Stanami Zjednoczonymi w dniu 29 lipca 1858 roku. W tym samym czasie rozstrzygnął również problem sukcesji po siogunie Iesadzie. Czternastą głową rodu Tokugawa został popierany przez niego Iemochi (1846–1866). Sam zaś jeszcze w tym samym roku i początkach następnego podjął działania mające na celu usunięcie wszystkich, którzy sprzeciwiali się jego posunięciom. Przez kraj przetoczyła się fala aresztowań i represji, która zapisała się na kartach historii jako „wielkie aresztowania ery Ansei” (Ansei no taigoku). Było już jednak za późno, nie był w stanie zatrzymać rosnącej w siłę opozycji wobec bakufu. Kres jego rządom przyniósł zamach w marcu 1860 roku. Proces przemian zaczął przybierać na sile17.
Okres ostatnich ośmiu lat rządów siogunatu siłą rzeczy stał się czasem o niebagatelnym znaczeniu dla dalszych losów Japonii. Kształtowanie i ścieranie się ze sobą różnych opcji politycznych, zagrożenie zarówno ze strony państw zagranicznych, jak i niezadowolonych daimyō, niepokoje wewnętrzne i bunty składały się na ówczesną codzienność kraju potomków bogini Amaterasu. Coraz głośniej domagano się przywrócenia władzy cesarskiej i rozstrzygnięcia kwestii obcokrajowców, co najlepiej obrazuje jedno z najbardziej znanych ówczesnych haseł – sonnō jōi – „czcić cesarza, wypędzić barbarzyńców”. Reżim Tokugawów miał jednak inną koncepcję utrzymania władzy. Po zabójstwie Iiego bakufu poprzez politykę kompromisu, której głównym celem było odzyskanie wpływów wśród liczących się hanów i na dworze cesarskim, postawiło na system zwany kōbu gattai – „zjednoczenie dworu cesarskiego i bakufu”. Wbrew pokładanym w tym systemie nadziejom nie umocnił on na długo rządów Tokugawów, a wręcz osłabił je jeszcze bardziej. Wszelkie próby wzmocnienia władzy reżimu przedłużały tylko jego agonię.
Odstąpienie na początku lat 60. XIX wieku, pod otoczką reform ekonomicznych, od systemu „zmiany w służbie” osłabiło wpływ bakufu na polityczne poczynania wielkich daimyō18. Tym samym władcy klanów Satsuma, Chōshū, Tosa i Hizen, określani często mianem „panów zewnętrznych”, zyskali praktyczną niezależność od głównego ośrodka władzy, co pozwoliło im prowadzić własną, niezależną politykę. W 1863 roku cesarz wspomagany radami daimyō zażądał od sioguna, by ten jak najszybciej wypędził barbarzyńców za granicę Japonii. Brak zdecydowanej reakcji ze strony Tokugawy Iemoichiego zaowocował tym, iż klan Chōshū rozpoczął działania przeciw obcokrajowcom na własną rękę. 25 czerwca ludzie z klanu Chōshū ostrzelali znajdujące się w cieśninie Shimonoseki jednostki krajów zachodnich. Naturalnie spowodowało to odwet ze strony Brytyjczyków i Amerykanów. Również siogun Iemochi uznał, że klan, który rozpoczął wojnę na własną rękę, musi zostać ukarany i posłał tam swoje wojska. Te spotkały się jednak z silnym oporem i konflikt przedłużył się, aż do 1866 roku, co było kolejnym czynnikiem osłabiającym bakufu. W międzyczasie sprzeciw wobec obcokrajowców zaczął słabnąć na rzecz ruchu procesarskiego, który wyrażał się w haśle sonno-tobaku, co znaczy „czcić cesarza, obalić bakufu”. W marcu 1866 roku doszło do zawarcia porozumienia pomiędzy skłóconymi klanami Chōshū i Satsuma. W wyniku układu klany miały pomagać sobie nawzajem i działać wspólnie dla osiągnięcia ważkich celów, jakimi było dobro cesarza i przyszłość kraju. Jeszcze w tym samym roku zmarł siogun Iemochi, a jego miejsce w styczniu 1867 roku objął Tokugawa Yoshinobu (1837–1913), który wkrótce na skutek działań obozu procesarskiego zrzekł się władzy19. 3 stycznia 1868 roku oficjalnie zniesiono urząd sioguna i dokonano restauracji władzy cesarskiej (Ôsei Fukko). Już kilka miesięcy po tym wydarzeniu ogłoszono całemu narodowi „Przysięgę cesarską w pięciu artykułach” (Gokajo no goseimon), która zawierała szereg ogólników dotyczących nowych rządów. W „Przysiędze…” zawarto między innymi obietnice zwoływania zgromadzeń decydujących o kwestiach istotnych dla państwa, a także podjęcie przez wszystkich członków społeczeństwa wspólnego wysiłku na rzecz modernizacji ojczyzny. Wiedza do tego potrzebna miała być „poszukiwana na całym świecie, aby służyła państwu i wzmacniała jego podstawy”20. Dla Japonii nastał czas istotnych przemian.
Bibliografia:
Gordon Andrew, Nowożytna historia Japonii, PiW, Warszawa 2010.
Henshall Kennneth G, Historia Japonii, Bellona, Warszawa 2011.
Frederic Louis, Życie codzienne w Japonii u progu nowoczesności (1868–1912), PiW, Warszawa 1988.
Mirosz Daniel, Almanach dat 1799-1918, Bellona, Warszawa 2007.
Pałasz-Rutkowska Ewa, Starecka Katarzyna, Japonia, Trio, Warszawa 2004.
Totman Conrad, Historia Japonii, WUJ, Kraków 2009.
Tubielewicz Jolanta, Historia Japonii, Ossolineum, Wrocław 1984.
Przypisy
1. Stało się to możliwe dzięki zwycięstwu Tokugawy Ieyasu (1543–1616) pod Sekigaharą w 1600 roku. Wyzyskał on całkowicie ten sukces militarny dla siebie, dokonując politycznego zjednoczenia Japonii. Trzy lata później cesarz nadał mu tytuł sioguna, co niezaprzeczalnie czyniło go jedynym i realnym władcą kraju.
2. Bakufu – słowo to tłumaczy się dosłownie jako „rządy spod namiotu”. Najogólniej ujmując, były to rządy administracji wojskowej. Szerzej na ten temat vide: E. Pałasz-Rutkowska, K. Starecka, Japonia, Warszawa 2004, s. 22-23.; C. Totman, Historia Japonii, Kraków 2009, s. 260–301.
3. Han – autonomiczne księstwo feudalne.
4. J. Tubielewicz, Historia Japonii, Wrocław 1984, s. 282–286. Będąc jednak sumiennym, należy zaznaczyć, że Japończycy nie odcięli się w zupełności od wpływów zewnętrznych. Przez cały okres izolacji utrzymywali kontakty handlowe zarówno z Chińczykami, jak i z Holendrami, którym pozwolono na założenie małej faktorii na wysepce Dejima u wejścia do portu Nagasaki.
5. Tokugawa Iemitsu – trzeci siogun z dynastii Tokugawa, panujący w latach 1623–1651. To właśnie za czasów jego panowania ród ten znajdował się u szczytu potęgi.
6. A. Gordon, Nowożytna historia Japonii, Warszawa 2010, s. 40–41.
7. Ibidem, s. 78.
8. E. Pałasz-Rutkowska, K. Starecka, op. cit., s. 26–27.
9. Pod dowództwem Perry’ego znajdowały się cztery okręty: fregaty USS Susquehanna (jego okręt flagowy) i USS Mississippi oraz slupy USS Plymouth i USS Saratoga.
10. Obecnie Tokio. D. Mirosz, Almanach dat 1799–1918, Warszawa 2007, s. 307.
11. Daimyō – panowie feudalni w Japonii.
12. J. Tubielewicz, op. cit., s. 329–330.
13. L. Frederic, Życie codzienne w Japonii u progu nowoczesności (1868-1912), Warszawa 1988, s. 24.
14. Ibidem, s. 24.; J. Tubielewicz. op. cit., s. 330. Pierwszym konsulem został Townsend Harris (1804–1878), który objął urząd w 1856 roku.
15. K. H. Henshall, Historia Japonii, Warszawa 2011, s. 85.
16. Ibidem. s. 85.; E. Pałasz-Rutkowska, K. Starecka, op. cit., s. 29.
17. Vide: A. Gordon, op. cit., s. 83–88.; J. Tubielewicz, op. cit., 332–334.; C. Totman, Historia Japonii, Kraków 2009, s. 375–376.
18. A. Gordon, op. cit., s. 89.
19. K. G. Henshall, op. cit., s. 86.
20. L. Frederic, op. cit., s. 28–29.
