Japonia ery Meiji. Czas modernizacji

Obalenie istniejącego od siedmiu wieków systemu siogunatu i przywrócenie władzy cesarskiej stało się zaczątkiem wielkich zmian. Zmian, które w niedługim czasie miały odbić się szerokim echem w całym kraju, a także poza jego granicami. Reformy podjęte przez obóz procesarski miały wzmocnić i usankcjonować dopiero co formujące się nowe ośrodki władzy. Dążono także do jak najszybszego uzyskania niezależności w stosunkach z zagranicznymi potęgami kolonialnymi. Chcąc jednak zreformować kraj, należało kategorycznie odciąć się od starych przyzwyczajeń, przesądów i poglądów. Aby osiągnąć zamierzone cele, trzeba było sięgnąć po zachodnie wzorce i zaadaptować je na sposób japoński – zgodnie z ideologią wakon yosai – „japoński duch, zachodnia technologia”.

W dniu 14 października 1868 roku nastąpiła oficjalna1 intronizacja Mutsuhito (1852–1912), a kilka dni później ogłoszono nastanie ery Meiji – Oświeconych Rządów. Wówczas to ukształtowała się zasada dożywotniego panowania cesarza2. W celu ustanowienia silnej władzy zrezygnowano z systemu „podwójnej stolicy”, który funkcjonował w poprzedniej epoce. Dlatego Edo zostało przemianowane na Tokio i w 1869 roku stało się oficjalną stolicą Japonii. I chociaż władzę skupiono wokół osoby cesarza, faktyczną rolę kierowniczą w kraju przejęła średnia warstwa samurajów z klanów Satsuma, Chōshū, Tosa i Hizen, które często określa się mianem Satchōdohi3. Jedno z pierwszych zadań im postawionych wiązało się z rewizją systemu rozdrobnienia feudalnego, a tym samym z wprowadzeniem do kraju nowego, scentralizowanego systemu rządów. Proces zwrotu rejestrów hanów (hanseki-hokan), rozpoczęty jeszcze w 1869 roku, znalazł rozwiązanie dwa lata później (1871), kiedy na miejsce wszystkich 276 autonomicznych księstw powstały 72 prefektury i 3 okręgi miejskie4. Do zwrotu ziem przekonywał nie tylko autorytet cesarza, ale przede wszystkim rekompensaty pieniężne, które wynosiły około 10% z podatków podległych im dawniej hanów. Daimyō zostawali ponadto gubernatorami nowych prowincji.

W latach 1871–1873 w celu poprawy stanu finansów państwa przeprowadzono szereg reform systemu monetarnego. Wprowadzono nową jednostkę walutową – yen5 – opartą na systemie dziesiętnym. Stworzono od podstaw oparty o amerykańskie wzorce system bankowy, założono również mennicę państwową, a w 1882 roki utworzono Bank Japonii, który stał się centralną instytucją finansową w kraju. Szczególnie istotnym posunięciem dla kasy państwowej była reforma podatku gruntowego. Mimo wszystko Japonia w pierwszym stadium przemian pozostawała krajem typowo rolniczym, którego dochody opierały się głównie na tej dziedzinie gospodarki. Podjęto konkretne działania w celu zmiany przestarzałego systemu. Władze przeprowadziły na terenie całego kraju spis gruntowy, który pozwolił określić wartość gruntów. Właścicielem ziemi zostawała ta osoba, która faktycznie ją uprawiała i wcześniej odprowadzała podatek od zbiorów. Po reformie podatek uzależniony był od szacunkowej wartości uprawianych gruntów, który wypłacany w pieniądzach odprowadzany był do rządu centralnego6. Również dzięki tym zmianom ziemia stała się obiektem, który można było sprzedać bądź kupić.

Niewątpliwie jedną z najistotniejszych reform tamtego czasu było stopniowe ograniczanie przywilejów stanu samurajskiego, w końcowym efekcie zaś – zniesienie systemu klasowego epoki Tokugawów7. Z roku na rok (przynajmniej teoretycznie) dochodziło do zrównania całego społeczeństwa. Wszyscy niebędący samurajami zostali z punktu prawnego zakwalifikowani jako heimin, czyli lud. W ich skład zaliczono nawet eta i hinin, czyli jednostki we wcześniejszym systemie uważane za podklasy, a wykonujące zawody „nieczyste”, na przykład garbarstwo czy pochówek zmarłych. Heimin zyskali między innymi prawo do noszenia nazwisk, zniesiono także obostrzenia związane z wykonywaniem zawodu – mogli przemieszczać się z po całym kraju, zawierać związki małżeńskie z osobami o wyższym statusie społecznym i wiele więcej. Powyżej ogółu stali shizoku, czyli szlachta, w której skład wchodzili wszyscy samurajowie bez względu na to, skąd pochodzili i jakie bogactwa posiadali. W rzeczywistości tytuł ten stracił na znaczeniu, gdy w 1873 roku wprowadzono armię z poboru, a trzy lata później samurajom zakazano publicznie nosić daishō8. W tym samym roku pozbawiono ich przywilejów gospodarczych, co odciążyło skarb państwa, pozbawiając ich dziedzicznych rent należnych po likwidacji systemu hanów9. Na samym szczycie nowej hierarchii społecznej znalazła się arystokracja określana mianem kazoku. Warto przy tym zaznaczyć, że rodzina cesarska znajdowała się ponad system i tworzyła odrębną od reszty społeczeństwa warstwę10.

Organizacja nowego ładu społecznego niosła za sobą jednak widmo niezadowolenia, szczególnie wśród tych, którzy w okresie reform stracili najwięcej. Rozbieżność zdań co do polityki wewnętrznej i zagranicznej, wielki koszt tworzenia aparatu biurokratycznego, obciążenie finansowe chłopstwa, rozgoryczenie wśród samurajów czy nawet stare przekonania zakorzenione w umysłach prowadziły do licznych wystąpień przeciw władzy. I tak na przykład opór ze strony społeczeństwa napotkały pierwsze próby utworzenia armii z poboru. W latach 1873–1874 odnotowano aż szesnaście wystąpień przeciwko poborowi, które otwarcie można nazwać buntami. Liczba ukaranych i aresztowanych sięgała prawie stu tysięcy osób. Wprowadzenie powszechnej edukacji w 1872 roku w początkowej fazie również spotkało się z oburzeniem. Zanim zostało powszechnie zaakceptowane, zniszczeniu uległy tysiące szkół. Także rozdźwięk wśród rządzących co do polityki zagranicznej11 doprowadził do szeregu buntów przeciwko rządom Meiji. W latach 1874–1876 w prefekturach Saga, Kumamoto, Fukuoka czy Yamaguchi doszło do otwartego sprzeciwu wobec działań rządu. Kulminacją była słynna rebelia w Satsumie w latach 1876–1877, na czele której stanął Saigō Takamori (1828–1877). Bunt przerodził się w regularne działania wojenne, które zapisały się w historiografii japońskiej pod mianem seinan sensō – „wojny na południowym zachodzie”. Rząd potrzebował wiele czasu i pieniędzy, a przede wszystkim zaangażowania ogromnej liczby żołnierzy do stłumienia rebelii, co ostatecznie udało się jesienią 1877 roku; sam Saigō popełnił samobójstwo12. Z tym wydarzeniem dobiegła końca era wielkich buntów, samurajowie zaś musieli pogodzić się z nową rzeczywistością.

Kolejnym istotnym czynnikiem z punktu widzenia polityki wewnętrznej państwa był problem rewizji traktatów. Japońska dyplomacja od czasu misji Iwakury13 podejmowała, co pewien czas próbę rozwiązania tego problemu. Chciano przede wszystkim uzyskać pełną suwerenność, co wyrażało się między innymi w zniesieniu zasady eksterytorialności w stosunku do przebywających w Japonii zagranicznych obywateli czy też odzyskaniu autonomii celnej14. Działania podejmowane przez kolejnych ministrów spraw zagranicznych ostatecznie osiągnęły finał w latach 90. XIX wieku. Wówczas Japonia podpisała szereg nowych pakietów traktatowych, w tym najważniejsze ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią w 1894 roku15.

Jednakże dziełem, które ostatecznie wieńczyło rozpoczęty w latach 60. okres reform społeczno-politycznych, było ogłoszenie 11 lutego 1889 roku Konstytucji Wielkiego Cesarstwa Japonii (Dainihon Teikoku kempō). Należy przy tym zaznaczyć, że była to pierwsza, nowoczesna jak na tamte czasy, konstytucja w Azji. Podkreślała nie tylko boskość samego władcy, ale i suwerenność jego rządów, dawała mu także szerokie uprawnienia, w tym prawo inicjatywy ustawodawczej, zwoływanie i rozwiązywanie parlamentu, w szczególnych sytuacjach mógł wydawać dekrety z mocą ustawy, mianował i odwoływał ministrów, którzy byli odpowiedzialni tylko przed osobą władcy16. Zgromadzenie Narodowe składało się z izby wyższej i niższej. W pierwszej zasiadali przedstawiciele wybrani przez cesarza, szczególnie zasłużeni dla ojczyzny. Druga z nich wybierana była przez naród w wyborach. Oczywiście mogli uczestniczyć w nich tylko ci, którzy spełniali cenzus wieku i majątku. Obywatelom zagwarantowano między innymi wolność słowa i wyznania. Oficjalnie w Japonii zapanował ustrój monarchii konstytucyjnej17.

Równolegle z przemianami społeczno-ustrojowymi trwały nie mniej spektakularne reformy gospodarcze. Rząd w Tokio zdawał sobie sprawę, że przekształcenie kraju z ówczesnego stanu w silną, niezależną gospodarkę kapitalistyczną z prężnie rozwijającym się przemysłem stanowi podstawę egzystencji w stosunkach międzynarodowych. W tym też celu w 1870 roku powołano Ministerstwo Przemysłu. Głównym jego zadaniem było sprowadzanie nowych technologii, kontrola przemysłu i stymulacja inwestycji. Japonia, chcąc dorównać zachodniej cywilizacji, w niespełna trzydzieści lat dokonała ekonomicznego skoku. Budowano linie kolejowe, stocznie, zakłady produkcyjne, huty, elektrownie i drogi oraz zwiększano nakłady na przemysł zbrojeniowy. Modernizowano to co stare i wciąż szukano nowych rynków zbytu. Głównymi odbiorcami towarów były Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja, Chiny i Niemcy. Inwestowano w przemysł wydobywczy (węgiel, rudy metali), rozwijano przemysł włókienniczy, który w latach 1868–1893 dawał aż 42% dochodów z eksportu. W latach 80. produkt brutto w przemyśle rósł o 5% rocznie18. Wydobycie węgla z 216 000 ton w 1873 wzrosło w 1900 roku do 7 400 000 ton, wartość eksportu zaś – z 15 milionów yenów w 1868 roku do 288 milionów na początku nowego stulecia19. Od końca lat 80. produkt narodowy brutto wzrastał o około 3% rocznie. Wszystko to było możliwe dzięki działaniom podjętym przez rząd, który odpowiadał za gospodarkę centralnie sterowaną, odpowiednie inwestycje oraz umiejętną politykę prywatyzacji i ogromny wkład ludzki. W połączeniu z typowymi japońskimi cechami charakteru, takimi jak pragmatyzm, umiejętność łączenia starego z nowym i chęć uczenia się Japonia dokonała bezprecedensowego skoku cywilizacyjnego.

Konsekwentnie realizowania polityka wewnętrzna przez cały okres epoki Meiji nie tylko pozwoliła Japonii na zachowanie suwerenności, ale także dała impuls do dalszych działań poza granicami kraju. W wyniku spektakularnych jak na tamte czasy reform społecznych, gospodarczych i politycznych, ucząc się na własnych błędach, Kraj Kwitnącej Wiśni w niespełna trzydzieści lat osiągnął status państwa, z którym coraz bardziej należało liczyć się na arenie międzynarodowej. Dla Japonii nastał czas rywalizacji o wpływy na Dalekim Wschodzie. W kraju do głosu dochodziły aspiracje mocarstwowe.

Bibliografia:

Dmochowski T., Mandżuria i Przyamurze w okresie zmierzchu dawnych potęg, Toruń 2000.
Frederic Louis, Życie codzienne w Japonii u progu nowoczesności (1868–1912), PiW, Warszawa 1988.
Gordon Andrew, Nowożytna historia Japonii, PiW, Warszawa 2010.
Henshall Kennneth G, Historia Japonii, Bellona, Warszawa 2011.
Japonia okresu Meiji. Od tradycji ku nowoczesności, pod red. Ewy Pałasz-Rutkowskiej,
Warszawa 2006.
Łuczko M., Ito Hirobumi i Yamagata Aritomo. Czołowi politycy Japonii okresu Meiji 1868–1912, Warszawa 2006.
Mirosz Daniel, Almanach dat 1799-1918, Bellona, Warszawa 2007.
Pałasz-Rutkowska Ewa, Starecka Katarzyna, Japonia, Trio, Warszawa 2004.
Rogacki T., Japońsko-rosyjska wojna morska 1904-1905, Zabrze – Tarnowskie Góry 2011.
Totman Conrad, Historia Japonii, WUJ, Kraków 2009.
Tubielewicz Jolanta, Historia Japonii, Ossolineum, Wrocław 1984.

Przypisy

1. Faktycznie na tronie młody Mutsuhito zasiadał już od lutego 1867 roku.

2. E. Pałasz-Rutkowska, Cesarz Meiji – symbol nowych czasów [w:] Japonia okresu Meiji. Od tradycji ku nowoczesności, pod red. Ewy Pałasz-Rutkowskiej, Warszawa 2006, s. 20–21.

3. Skrót ten został utworzony od pierwszych liter nazw sprzymierzonych ze sobą klanów.

4. Ibidem, s. 22. Więcej szczegółów o samym zwrocie hanów, vide: M. Łuczko, Ito Hirobumi i Yamagata Aritomo. Czołowi politycy Japonii okresu Meiji (1868–1912), Warszawa 2006, s. 34–46. W 1888 roku liczbę prefektur zmniejszono do 43.

5. Yen (jen) dzielił się na 100 senów, a te z kolei na 1000 rin. O słuszności podjętych wówczas reform świadczy fakt, iż yen jest używany po dzień dzisiejszy i stanowi jedną z najważniejszych walut na świecie.

6. C. Totman, op. cit., s. 384.

7. System ten w skrócie nazywano Shi, nō, kō, shō – dzielił społeczeństwo na cztery warstwy. Na szczycie hierarchii stała szeroko rozumiana szlachta, miejsce poniżej zajmowali chłopi, jeszcze niżej rzemieślnicy i artyści, sam dół drabiny stanowili zaś kupcy. Ironią losu pozostaje jednak, iż kupcy będący na dole drabiny niejednokrotnie dysponowali ogromnymi funduszami i trzymali „w kieszeni” wielu samurajów.

8. Daishō – komplet broni białej, składający się z katany i wakizashi. Wszystko za sprawą tzw. edyktu Haitō-rei z 28 marca 1876 r.

9. A. Gordon, op. cit., s. 100.; M. Łuczko, op.cit., s . 65.

10. K. G. Henshall, op. cit. s. 95.

11. Kwestią, która tak podzieliła rząd, była sprawa wyprawy zbrojnej na Koreę w 1873 roku. Doprowadziła ona w konsekwencji do rozłamu w rządzie.

12. C. Totman, op. cit., s. 386–387.; A. Gordon, op. cit., s. 126. W sprawie samego buntu i osoby Saigō vide: M. Ravina, Ostatni samuraj, Warszawa 2004.

13. Była to oficjalna misja japońska wysłana do Stanów Zjednoczonych i Europy trwająca od grudnia 1871 do września 1873 roku. Nazwa misji wzięła się od nazwiska jej przewodniczącego, którym był Iwakura Tomomi (1825–1883). Liczna delegacja składała się z ponad pięćdziesięciu osób, w tym pięciu kobiet. Głównym celem była renegocjacja nierównoprawnych traktatów, faktycznie jednak Japończycy udali się w podróż, by na własne oczy przekonać się o wyższości cywilizacji zachodniej. W czasie wyprawy odwiedzili między innymi San Franciso, Waszyngton, Londyn i Berlin.

14. Tę udało się osiągnąć Japończykom dopiero w 1911 roku!

15. T. Dmochowski, Mandżuria i Przyamurze w okresie zmierzchu dawnych potęg, Toruń 2000, s. 14.

16. Więcej o samym zagadnieniu i o tym, jak konstytucja wpłynęła na życie polityczne w Japonii: Por. E. Pałasz-Rutkowska, „Wyjątkowa pozycja monarchy Japonii nakreślona przez konstytucję Meiji – studium porównawcze” [w:] „Japonica”, 1994, nr 2, s. 29–38.; K. Starecka, Początki japońskich partii politycznych oraz rządów przedstawicielskich [w:] Japonia okresu Meiji. Od tradycji ku nowoczesności, pod red. Ewy Pałasz-Rutkowskiej, Warszawa 2006, s. 41–77.

17. E. Pałasz-Rutkowska, K. Starecka, op. cit., s 47–48.; L. Frederic, op. cit., s. 35. J. Tubielewicz, op. cit., s. 368–369.

18. A. Gordon, op. cit., s. 140.

19. T. Rogacki, Japońsko-rosyjska wojna morska 1904-1905, Zabrze-Tarnowskie Góry 2011, s. 21, tab. 2, 6.