Za kilka dni na półkach księgarni pojawi się książka brytyjskiego dziennikarza sportowego żydowskiego pochodzenia, Simona Kupera, pod tytułem „Futbol w cieniu Holokaustu”. Pozycja ukazała się na Zachodzie w 2003 roku. Zapyta ktoś: po co gdańskie wydawnictwo Wiatr od Morza porywa się na druk książki po dziesięciu latach od jej premiery? Bo jej treść nic nie straciła na aktualności, bo to pasjonująca literatura faktu, bo warto promować publikacje, które odkłamują nawet drobny fragment historii największego ludobójstwa w dziejach ludzkości. Ale po kolei.

Po raz trzeci Piotr Bojarski – historyk z wykształcenia, reporter poznańskiego wydania Gazety Wyborczej z zawodu – zabiera Czytelników w podróż w czasie do Poznania okresu drugiej wojny światowej. Ale nie jest to ta wojna, której opis znamy z opowieści dziadków czy stron szkolnego podręcznika do historii. W alternatywnej wersji zaproponowanej przez Bojarskiego Wojsko Polskie ramię w ramię z Wehrmachtem pokonało Związek Radziecki, spychając niedobitki Armii Czerwonej i partii bolszewickiej za Ural.

Od dwóch lat Iwona Kienzler jest chyba najpłodniejszą autorką współpracują z warszawską Belloną. W tak krótkim okresie zdążyła wydać już osiem książek. Zdecydowana większość dotyczy prywatnego życia polskich władców. Temat atrakcyjny dla „wszystkich”. Już same tytuły – „Mocarz alkowy” (to o Auguście Mocnym), „Wierny mąż niewiernych żon” (biedny Jagiełło…) – zachęcają co bardziej ciekawskich do lektury. W tym samym duchu zatytułowano, używając sprytnej gry słów, książkę poświęconą Kazimierzowi Wielkiemu. Rzeczywiście – „wielkiemu”, bo podwójnemu bigamiście.

Biegu dziejów nie da się oszukać. Trąci to trochę historycznym determinizmem, ale pewne rzeczy prędzej czy później muszą nadejść. Gdy naprzeciwko siebie staje połykająca kolejne terytoria wschodząca potęga i dogorywające państewko, ograniczone praktycznie do murów jednego miasta, wynik starcia może być tylko jeden. Jak w ewolucji – silniejszy byt wypiera słabszy. Cesarstwo Bizantyńskie znikło w mrokach dziejów, by zrobić miejsce dla nowego dominatora w tej części świata – Imperium Osmańskiego. Jak doszło do tego, że po jednym z najświetniejszych organizmów państwowych średniowiecza pozostały tylko mury wiekowych świątyń i mające wybitnie pejoratywne znaczenie określenia „bizantynizm” i „bizantyński”?

Autor przedstawia 28 postaci. Na marginesie – dziwi brak wśród nich Janusza Radziwiłła, tego z „Potopu” Sienkiewicza. Nie przekonuje tłumaczenie, że objął urząd kilka lat przed przyjętą przez autora cezurą 1652 roku. To zbyt ważna postać w dziejach kraju, aby ją pomijać. Publikacja nie jest pocztem hetmanów, ale próbą biografii zbiorowej. Robert Jankowski przedstawia ich pochodzenie, kwalifikacje, okoliczności nominacji, sukcesy militarne i organizacyjne. Prezentuje także ich ocenę w oczach współczesnych i historyków.

Na pewno nie jest to typowa biografia polityczna. Podtytuł zobowiązuje, więc sporo miejsca zajmuje opis relacji Katarzyny z jej faworytami, mężem, potem synem. Co do faworytyzmu – to, co było nie do pomyślenia w innych krajach Europy, stało się w Rosji regułą za rządów cesarzowych Anny, Elżbiety i Katarzyny. Kilku kochanków tej ostatniej zrobiło zawrotne kariery, z Potiomkinem – „księciem książąt” i prawdopodobnym małżonkiem – na czele. Stanisława Poniatowskiego z kolei, ojca jej córki, uczyniła królem Polski. Inni pełnili raczej funkcję chłopców do towarzystwa, tracących zaufanie cesarzowej zazwyczaj wtedy, kiedy stawali się zbyt łasi na honory i pieniądze. Dochodziło do tak kuriozalnych sytuacji, że kolejnych faworytów podsuwał jej sam Potiomkin, do końca życia cieszący się wyjątkowymi względami cesarzowej.

Krzywdzące dla Autora byłoby uproszczenie problematyki zawartej w książce do odpowiedzi na pytanie, skąd w Europie wzięły się pomidory, a w Ameryce konie. Mann pełnymi garściami czerpie ze bogatego zbioru ciekawostek, ale nie dla taniego efekciarstwa. Służą one raczej do zilustrowania wywodu podpartego bogatą bibliografią i rozmowami z naukowcami – archeologami, antropologami, biologami, ekonomistami i specjalistami z zakresu historii rolnictwa.

Gdańscy Żydzi nigdy nie byli liczną wspólnotą, stanowili około 2 procent całej populacji miasta. Na początku lat 20. XX wieku ich liczba wzrosła trzykrotnie, co wiązało się głównie z emigracją Żydów z Europy Wschodniej. Wkrótce rozpoczęły się „dni biedy i smutku”. Szefowi gdańskiej NSDAP Albertowi Forsterowi nie udało się wprowadzić ustaw norymberskich, ale podobne do nich przepisy były systematycznie uchwalane. Antysemicka groza wywołała emigrację. W dnia wybuchu wojny w Gdańsku pozostało już tylko 1700 Żydów, choć ostatni transport wypłynął jeszcze w sierpniu 1940 roku. Ostatni gdańscy Żydzi zginęli w warszawskim getcie oraz obozach w Auschwitz i czeskim Terezinie.

Tematyka opowiadań Pilipiuka nie wykracza poza dotychczasowe ulubione tematy – historia, archeologia i związane z nimi tajemnice i zagadki… Z tak zakręconego kogla-mogla otrzymujemy lekkostrawne danie, które pozwala rozerwać się podczas dwóch popołudni. Wraz z bohaterami wybieramy się do Berlina z równoległego świata, w którym klepiący biedę Hitler para się malarstwem; walczymy – dosłownie! – z kołtunami chłopek z podlubelskiej wsi; odkrywamy tajemnicę pewnej polarnej gęsi, której cechą ważną dla… obronności państwa interesują się Niemcy i Rosjanie; pomagamy znaleźć mordercę żydowskich szewców z okupowanej Polski.

Ostatnie protesty po – wiele na to wskazuje – sfałszowanych wyborach prezydenckich i parlamentarnych w Rosji każą ponownie zadać sobie pytanie, w jakim kierunku zmierza (a może już tam dotarła?) rosyjska demokracja. Odpowiedź z pewnością nie będzie tak trudna, jak wskazanie człowieka odpowiedzialnego za jej kondycję, daleko odbiegającą od zachodnich standardów. Władimir Putin, bo to o nim oczywiście jest mowa, zmonopolizował scenę polityczną największego kraju na świecie.