6 lutego 1904 roku o godzinie 1 w nocy czasu japońskiego na pokładzie pancernika …

Pewien człowiek powiązany z Jednostką 731 zauważył po latach: „Ludzie, którzy wielokrotnie robią coś …

Zanim doszło do nawiązania oficjalnych kontaktów dyplomatycznych między odrodzoną Polską a Japonią, w naszym państwie mniej więcej od połowy 1919 roku działał pewien japoński wojskowy. Jego zadaniem była obserwacja Rosji od strony zachodu – wybór Japończyka padł na nasz kraj. Niniejszy artykuł jest tylko skromnym przyczynkiem do poważniejszych badań nad działalnością owego oficera, którym był niejaki Yamawaki Masataka.

Lekcja pokory wyniesiona z wojny krymskiej z lat 1853–1856 zmusiła Rosjan do przeprowadzenia reform mających na celu utworzenie sprawnej i nowoczesnej armii, która byłaby w stanie walczyć z każdym przeciwnikiem. Za reformę wojska odpowiadał wieloletni minister wojny hrabia Dmitrij Milutin (1816–1912). Zgodnie z jego założeniami skrócono okres służby z dwudziestu pięciu do piętnastu lat. Według ustawy o obowiązku wojskowym, która weszła w życie 13 stycznia 1874 roku, służbie podlegał każdy mężczyzna mający ukończone dwadzieścia jeden lat. Do roku 1888 służba czynna trwała sześć lat, kolejne dziewięć lat pozostawano w rezerwie.

Trafnie (choć może z lekką przesadą) sytuację zobrazował francuski badacz dziejów Japonii Louis Frédéric: „Kiedy z początkiem ery Meiji ustanowiono powszechny obowiązek służby wojskowej, cały lud japoński oburzył się i odmówił udziału w obronie kraju (która zresztą wcale nie wydawała się konieczna), bo zawsze dotąd była ona powinnością klasy rządzącej i wojowników. Lud nie umiał walczyć i wcale się do tego nie kwapił, uważając, że jest to wyłącznie zadaniem i obowiązkiem samurajów. Ze swojej strony z wielką niechęcią patrzyli, że pospolity lud ma pełnić te same zadania, co oni, przynosząc w ten sposób ujmę ich godności”.

Zainteresowanie Imperium Rosyjskiego dalekowschodnimi rejonami Azji sięga korzeniami aż do połowy XVII wieku. Wiązało się z szeregiem ekspedycji odkrywczych, które dały początek osiedleniom nad rzeką Amur. W niedługim czasie doprowadziło to do sporu granicznego z Chinami, które rościły sobie prawo do terenów na północ od rzeki. Ostatecznie kwestię granicy rosyjsko-chińskiej rozwiązano poprzez zawarcie w 1689 roku traktatu nerczyńskiego, który pozostawiał Kraj Nadamurski w rękach cesarzy chińskich.

Przebudzony do życia po ponad dwóch wiekach izolacji potencjał narodu japońskiego wcześniej czy później musiał znaleźć ujście dla swych ambicji. Rozwijająca się gospodarka wciąż poszukiwała nowych rynków zbytu dla swoich towarów, z kolei przemysł ciężki wymagał poważnego zaplecza surowcowego, którym ziemia japońska nie dysponowała. Szybki przyrost ludności, prowadzący do przeludnienia miast, i narastające problemy z zaspokojeniem potrzeb żywnościowych tak licznej społeczności przez rynek krajowy prowadziły jedynie do powiększania importu. Jeśli doda się jeszcze militarne tradycje Japonii, względy strategiczne i próby szerszego włączenia się w nurt światowej polityki kolonialnej – droga ku ekspansji stała przed Japonią otworem.

Obalenie istniejącego od siedmiu wieków systemu siogunatu i przywrócenie władzy cesarskiej stało się zaczątkiem wielkich zmian. Zmian, które w niedługim czasie miały odbić się szerokim echem w całym kraju, a także poza jego granicami. Reformy podjęte przez obóz procesarski miały wzmocnić i usankcjonować dopiero co formujące się nowe ośrodki władzy. Dążono także do jak najszybszego uzyskania niezależności w stosunkach z zagranicznymi potęgami kolonialnymi. Chcąc jednak zreformować kraj, należało kategorycznie odciąć się od starych przyzwyczajeń, przesądów i poglądów.

Decydujący cios polityce sakoku wymierzył jednak przedstawiciel Stanów Zjednoczonych, komodor Matthew C. Perry, młodszy brat Olivera Hazarda Perry’ego, bohatera wojny brytyjsko-amerykańskiej z 1812 roku. W dniu 8 lipca 1853 roku komodor wpłynął wraz ze swoją eskadrą na wody zatoki Uraga w pobliżu Edo. Japończycy na widok pomalowanych na czarno kadłubów okrętów, które wbrew wszelkiej logice, jaką znali, płynęły pod wiatr, nadali im nazwę kurofune, czyli „czarne okręty”. Perry przekazał władzom japońskim list od prezydenta Millarda Fillmore’a, w którym zawarto propozycję nawiązania wzajemnych kontaktów. Zapowiedział także, że wróci po odpowiedź za rok.

Najważniejszą kwestią, jaka rzutowała na stosunki polsko-japońskie w drugiej połowie lat 30., były próby przyciągnięcia Polski do paktu antykomiternowskiego. Pierwsze propozycje padły już z ust Hermana Göringa w lutym 1937 roku, w czasie jego pobytu w Polsce. 13 sierpnia 1937 roku odbyła się w Berlinie konferencja japońsko-niemiecka, na której poruszono zagadnienie wciągnięcia Polski do paktu.