Jak już niejednokrotnie wspominałem, „Bitwa o Anglię” Bungaya wyznaczyła na długie lata standardy pisania o zmaganiach RAF-u z Lutfwaffe na przełomie lata i jesieni 1940 roku, stawiając jednocześnie pod znakiem zapytania zasadność publikowania innych książek przekrojowych na ten temat, książek, które po prostu muszą być gorsze pod wieloma względami, jeśli nie pod każdym. Niemniej jednak, trudno się dziwić, że w okrągłą, siedemdziesiątą rocznicę rzeczonej bitwy ukazały się w Polsce liczne publikacje na ten temat, zarówno autorów polskich, jak i zagranicznych.

Ha! Tak, właśnie „Ha!”, ni mniej, ni więcej. Taka właśnie była moja reakcja, gdy czytając powieść Adama Robertsa, wreszcie dowiedziałem się, co oznacza jej tytuł. To znaczy oryginalny tytuł, który brzmi Yellow Blue Tibia, co można by przetłumaczyć jako „Żółtoniebieska piszczel”. Nie dziwię się przy tym, że polskiemu tłumaczeniu nadano tytuł „Projekt Stalin”. Taki tytuł zdecydowanie bardziej pasuje do lekko prześmiewczego, historyczno-politycznego science fiction tak bowiem należałoby sklasyfikować powieść Robertsa. Tytuł oryginalny pasuje za to do oparów absurdu, w których unosi się fabuła.

Opowiadając o „Bitwie o Anglię” Stephena Bungaya, poświęciłem parę słów symbolicznej wzmiance o udziale polskich lotników w starciach z Luftwaffe. Wiadomo bowiem, że polski Czytelnik, rozpieszczony przez Fiedlera, a w ostatnich latach mile połechtany przez Lynne Olson i Stanleya Clouda, przyzwyczaił się do hagiografii naszych myśliwców zasiadających w kokpitach RAF-owskich Hurricane’ów i Spitfire’ów. Z drugiej strony każdy dojrzały Czytelnik ma świadomość tego, że Fiedler pisał ku – jak to się ładnie mówi – pokrzepieniu serc i jego legendarna już książka, choć oparta na solidnej bazie faktograficznej, nie jest wolna od koloryzowania, przemilczeń czy podkreślania faktów mało znaczących dla ogólnego obrazu sprawy, za to przemawiających do wyobraźni. Tymczasem miłośnicy historii lotnictwa od dawna pragnęli kompleksowej, obiektywnej analizy faktów. No, tośmy się doczekali.

Bitwa o Anglię słusznie zajmuje eksponowane miejsce na liście najważniejszych bitew II wojny światowej. Nie zmieni tego ani fakt, że nie toczono jej li tylko o Anglię, ani nawet to, że nie była to w ogóle bitwa. Należałoby raczej mówię o kampanii, o serii bitew, mniejszych i większych, toczonych często równolegle w różnych rejonach nieba nad Wyspą i Kanałem. Takie szczegóły jak nomenklatura nijak mają się wszakże o legendy wytworzonej – po części samoistnie, po części przez machinę propagandową – wokół kilku tygodni najbardziej intensywnych zmagań Royal Air Force z Luftwaffe. Owa legenda to jedno z zagadnień poruszanych przez Stephena Bungaya.

Cóż zaś można powiedzieć o imć instygatorze, to jest głównym bohaterze? Przede wszystkim to, że bardziej w pamięć zapada nazwa pełnionej przezeń funkcji aniżeli jego imię i nazwisko. W ogóle Joachim Hirsz wydał się jakiś nieprzekonywający. Miał chyba przypominać trochę Jacka Dydyńskiego z powieści Komudy, trochę Janusza z powieści Przechrzty, a trochę Jackopiekarowego inkwizytora.

– Co w tłumaczeniu jest najłatwiejsze lub najprzyjemniejsze?
– Najprzyjemniej tłumaczy się teksty napisane jasno, prosto i mądrze, przez autorów mających dobry styl, łatwość wyrażania myśli i dobrze znających swój przedmiot.

Dla dziecka, które od pierwszych dni życia wychowuje się z rodzicami, może także z rodzeństwem, w normalnej, poprawnie funkcjonującej rodzinie, utrata któregokolwiek z najbliższych krewnych jest zawsze traumatycznym przeżyciem – od tej reguły chyba nie ma wyjątków. Ale niestety nikt nie pyta dziecka, czy chce tego doświadczyć. I tak wiadomo, co by odpowiedziało, a okoliczności, które do tego doprowadzają, jakie by nie były, nie zwykły pytać o zdanie. Gdy zaś tymi okolicznościami są działania wojenne, osierocone dzieci zaczynają pojawiać się masowo.

Gdyby zorganizować plebiscyt na najsłynniejszego polskiego lotnika z II wojny światowej, największe szanse mieliby zapewne Stanisław Skalski, Witold Urbanowicz, może i Jan Zumbach, ale raczej nie Bohdan Arct. Czy zasłużenie, trudno orzec. Liczba zestrzelonych samolotów wroga przemawia oczywiście na korzyść dwóch pierwszych, mających na koncie odpowiednio osiemnaście i pół oraz siedemnaście zwycięstw. Natomiast trzeba Arctowi przyznać, że spośród wszystkich ówczesnych lotników Polskich Sił Powietrznych okazał się najbardziej płodny literacko.

Mówi się, że fantastyka to literatura popularna, literatura dla mas. Kłam temu stwierdzeniu zadają w Polsce tacy pisarze jak Stanisław Lem i Jacek Dukaj oraz garstka autorów zagranicznych. Do tego grona dołącza właśnie Eleonora Ratkiewicz. „Paradoksy Młodszego Patriarchy” to bez wątpienia jedna z najlepszych powieści, jakie przeczytałem w tym roku, jedna z najlepszych, jakie przeczytałem w ogóle.

Amerykańska wojna domowa – zwana w naszym języku polskim secesyjną – to w Polsce temat słabo znany, zarówno jako temat historyczny, jak i motyw literacki. Oczywiście każdy zna „Przeminęło z wiatrem”, wypada też, aby kulturalny Czytelnik przynajmniej kojarzył „Szkarłatne godło odwagi”, lecz zasadniczo dla wydawców i tłumaczy znad Wisły ten kluczowy okres w historii naszego największego, bądź co bądź, sojusznika to wciąż terra incognita. Tym bardziej dla tutejszych pisarzy. Oczywiście było kwestią czasu powstanie naszej, rodzimej powieści o wojnie secesyjnej.