To nie jest zwykła książka, to raczej księga. Twarda okładka, porządnie zszyty grzbiet, foliowana okładka z herbem Prus i piękne ilustracje wewnątrz. Bellona, gdyż to wydawnictwo postarało się o tak ładne potraktowanie, bądź co bądź niszowego tematu w naszym kraju, wydało dzieło profesora Christophera Clarka.

Wydawnictwo Czarne oddaje do rąk Czytelnika wyjątkową pozycję na rynku książek drugowojennych. Jest to monografia inna niż wszystkie, jakie dotychczas było mi dane przeczytać. Inność nie oznacza, że jest to książka kategorycznie zła czy rewelacyjna, jest po prostu inna. Autor zdecydował się na opis decyzji ludzi z jednostki Dirlewangera pod kątem antropologicznym w powiązaniu z naturą kłusowników i myśliwych.

Ostatnio miałem przyjemność czytać książkę profesora Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie Dova Leviego, wydaną przez Instytut Studiów Politycznych PAN i Rytm, „Żydzi wschodnioeuropejscy podczas II wojny światowej”. Pozycja ta opisuje, wbrew tytułowi, pierwsze dwa lata okupacji sowieckiej na terenie polskich kresów wschodnich, a w szczególności historię Żydów z Wileńszczyzny i Łotwy oraz mało znany epizod masowej dezercji żołnierzy żydowskich z Armii Polskiej w Palestynie w latach 1942–1943.

Po zakończeniu kursu, przyspieszonego z powodu trwającej wojny, Gorbaczewski z głową pełną regulaminowych formułek i bezsensownych frazesów pojechał na zapomniany front. Specjalnie piszę zapomniany, bo jak można inaczej pisać o froncie pod Rżewem, gdzie w bezsensownych atakach na niemieckie pozycje, w ciągu kilkunastu miesięcy walk zginęło być może nawet dwa miliony sowieckich żołnierzy? W wyniku różnych zbiegów okoliczności Gorbaczewski, który po nauce w Tiumeniu był moździerzystą, dostał się na froncie do jednostki przeciwpancernej, by po pewnym czasie stać się zwykłym żołnierzem piechoty, którego czas przeżycia w czasie walki był liczony, przy dużej dozie szczęścia, w dniach.

„Czas eksterminacji” został napisany podobnie jak „Noc kryształowa” Martina Gilberta, to jest poprzez wstawianie w odpowiednie miejsca opisywanych historii, fragmentów pamiętników, wspomnień ludzi, tekstów i przemówień. Takie przedstawianie historii jest mi bardzo bliskie, gdyż uważam, że nie ma lepszej formy przekazywania treści niż podpieranie się takimi źródłami, które w bardziej plastyczny sposób odzwierciedlają główną myśl, jaką chciał przekazać Autor. Ponadto w „Czasie eksterminacji” przewija się kilkanaście osób, których wspomnienia z lat 1939–1945 są chronologicznie włączane w główny nurt książki. Z każdym kolejnym wpisem czujemy prawie namacalnie, jak pętla wokół żydowskich świadków tamtych wydarzeń zacieśnia się wraz z postępem terroru władz niemieckich wobec Żydów.

„Obywatelki i obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej! Zwracam się dziś do Was jako żołnierz i jako szef rządu polskiego. Zwracam się do Was w sprawach wagi najwyższej. Ojczyzna nasza znalazła się nad przepaścią. […]Ogłaszam, że w dniu dzisiejszym ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. Rada Państwa, w zgodzie z postanowieniami Konstytucji, wprowadziła dziś o północy stan wojenny”. Czy musiało dojść do tego, że wojskowi spod szyldu WRON musieli wprowadzić stan wojenny na terenie całego kraju?

W czasie wojny w obozie koncentracyjnym Mauthausen przez kilka miesięcy lekarzem był niejaki Aribert Heim. Wsławił się niesamowitym okrucieństwem i sadyzmem, według zeznań więźniów, dokonywał sekcji na żywych jeszcze ludziach. Jednym określeniem – hitlerowska bestia. Po wojnie, dzięki nieudolności władz okupacyjnych i bierności rządu RFN wiódł spokojne życie, a nawet otworzył praktykę lekarską pod własnym nazwiskiem. Po aresztowaniu Adolfa Eichmanna groził Heimowi proces w RFN, ale dzięki znajomym w policji udało mu się uciec.

Od zarania dziejów ludźmi kierowały różne żądze. Pieniądze i władza – o tym marzą miliony ludzi na całym świecie. Jeżeli ktoś mówi, że kiedyś, dawniej było lepiej niż dziś, niech przeczyta „Życie prywatne i erotyczne w starożytnej Grecji i Rzymie”. Na 332 stronach Sławomir Koper stara się ukazać, jaki wpływ na dzieje antycznej ludzkości miały namiętności i pragnienie władzy ówczesnych królów, satrapów, cesarzy, ich żon, kochanek i matek.

Autorzy „Wojny trzydziestoletniej” to tercet historyków ze Szwecji i Finlandii. Rzecz jasna, pisząc na nowo historię tej wojny, opisują ją z punktu widzenia swoich krajów, zachowując przy tym godny odnotowania obiektywizm. W pracy liczącej ponad 350 stron oprowadzają Czytelnika krok po kroku od reformacji i konfliktu flamandzko-hiszpańskiego w Niderlandach przez defenestrację praską po przebieg całej wojny, aż do wspaniałego opisu pokoju westfalskiego i następnych czterdziestu lat po nim.

Wyobraźmy sobie następującą sytuację dziejącą się obecnie w Wiedniu, Buenos Aires lub Splicie: przemierzamy ulicę, przed nami idzie starszy pan, elegancko ubrany, podtrzymuje się laską i odpowiada z uśmiechem na nasze „dzień dobry”. Wygląda na 85–90 lat. Czy patrząc na niego widzimy zbrodniarza wojennego? Absolutnie nie. Ot, miły człowiek z sąsiedztwa. Efraim Zuroff widzi w nim oprawcę z obozu w Mauthausen, komendanta obozu w chorwackim Jasenovacu czy kata z Rygi i zrobi wszystko by postawić sędziwego staruszka przed sądem.