Richard Overy – „Krew na śniegu. Rosja w II wojnie światowej”

Książek, artykułów, filmów, programów dokumentalnych i fabularnych o II wojnie światowej w Rosji napisano i nakręcono setki, jeśli nie tysiące. Z tym, że od czasu do czasu zdarza się, iż autorzy próbują połączyć prostotę przekazu filmu i programu z naukowymi walorami książki. Ta sztuka – trudna i mozolna – udała się znanemu brytyjskiemu historykowi Richardowi Overy’emu. Autor ten jest znany polskiemu czytelnikowi z takich prac jak biografia marszałka Hermanna Göringa, analizy wojny powietrznej w latach 1939-1945 i wydanej także w tym roku przez Wydawnictwo Dolnośląskie analizy porównawczej dwóch totalitaryzmów: „Dyktatorzy. Hitler i Stalin”.

Przedstawiana przeze mnie książka powstała, jak we wstępie wspomina sam autor, dzięki inspiracji producenta filmu dokumentalnego i rosyjskiego współpracownika – Aleksandra Sulikowa -oraz serialu telewizyjnego pod tytułem „Wojna w Rosji”. Książka powstała w 1997 roku i została oparta na najnowszych w owym czasie publikacjach naukowych, zarówno zachodnioeuropejskich, jak i rosyjskich. Wykorzystano w niej również relacje, wspomnienia i pamiętniki uczestników wydarzeń, co adekwatnie do ich wykorzystania wzbogacają całość pracy.

Wydanie

Książka została starannie wydana na ładnym papierze w twardej okładce. Sporym minusem jest to, że nie ma ani jednego zdjęcia, a powiem szczerze, że naprawdę przydałyby się, tym bardziej, że tematem jest nie tylko sama kampania na froncie wschodnim w latach 1941-1945. Wydawca na szczęście nadrobił ten mankament kilkoma dobrze dobranymi mapami w każdym z rozdziałów. Całość bardzo zwięzła i przystępnie ułożona została podzielona na dziesięć ułożonych chronologicznie rozdziałów.

Tematyka rozdziałów

Jak już nadmieniłem, autor nie koncentruje się tylko na problematyce szeroko pojętego frontu wschodniego. Narrację zaczyna od rozdziału poświęconego zarówno kształtowaniu się totalitarnego państwa sowieckiego, jak i rozwojowi sowieckiej myśli wojskowej wraz z najważniejszymi przedstawicielami radzieckiej taktyki i strategii wojskowej, jak Frunze, Szaposznikow, Tuchaczewski, Budionny, Woroszyłow. Czego nowego dowiemy się z tego rozdziału? Poza taktyką i rozwojem Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej poznamy wpływ, jaki na armię miały nie tylko najświeższe prądy z dziedziny wojskowości, ale i partia, a w szczególności jej najważniejsi członkowie, tacy jak Beria, Stalin i Lenin. Co ciekawe, autor analizuje również, jak wyznawane przez wodzów sposoby prowadzenia walki przyczyniały się ogólnej sytuacji na frontach i… strat armii. Polskiego czytelnika na pewno ucieszy to, że znalazł się w tym rozdziale rzetelny fragment (około trzech stron) o zajęciu przez Armię Czerwoną wschodnich rubieży II Rzeczpospolitej 17 września 1939 roku oraz mord na polskich oficerach, urzędnikach, policjantach i inteligencji w Katyniu.

Na szczególne zainteresowanie zasłużył rozdział drugi, z którego, podobnie jak z poprzedniego, możemy się dowiedzieć o relacjach ZSRR z III Rzeszą oraz Anglią i Francją. Poznamy zagrywki zakulisowe Stalina, ale i Hitlera i polityków zachodnich. Poza wieloma szczegółami przeczytamy kawał naprawdę dobrej analizy historycznej stosunków dyplomatycznych, współpracy wojskowej i gospodarczej dwóch dyktatorów. Jednak ścisłą analizę obu tyranów autor przedstawia w książce „Dyktatorzy”. Wiele tez i przykładów opisanych przez Overy’ego, takich jak przeprowadzone jeszcze na wiosnę 1941 roku wielkie ćwiczenia armii symulujące atak na III Rzeszę i jej sojuszników, jest już dziś świetnie znanych, choćby z książek Suworowa i innych autorów. Trzeba jednak oddać sprawiedliwość, ze jak na czas wydania tej pracy w Polsce po raz pierwszy (1997 rok), była to pozycja na pewno przełomowa, rzucająca nowe spojrzenie i światło na wiele spraw nieobecnych w polskiej historiografii.

Kolejne rozdziały w kolejności od trzeciego do dziewiątego to tak naprawdę właściwa część książki czyli opis kampanii z lat 1941-1945. Jednak nie jest typowy opis działań wojennych, poczynań poszczególnych dowódców i ruchów kolejnych armii, korpusów i dywizji, a raczej dogłębna analiza tych działań. Najważniejsze wydarzenia kampanii zostały tu połączone, a raczej poprzeplatane, z wydarzeniami politycznymi i geopolitycznymi, opisami pewnych ciekawych i ważnych wydarzeń, nawet jeśli są to wydarzenia poboczne. Jednak autor nie opisuje tylko walczących frontowych armii i rozgrywek polityków i wodzów, ale skupia narrację również na życiu, a raczej koszmarze życia, za liniami frontu i to po obu stronach. Oczywiście rozróżnia także okupację terenów Ukrainy, Rosji od państw nadbałtyckich. I tu przechodzimy do kolejnej ciekawej sprawy. Na szczególna uwagę zasługuje rozdział o wojnie partyzanckiej, terrorze, oporze i kolaboracji. Co prawda nie jest to opis całego zagadnienia, a jedynie jego zasygnalizowanie. Oprócz opisów brutalnej okupacji i wojny partyzanckiej Overy pisze o tak już dziś znanych postaciach jak Bronisław Kamiński, Andriej Własow, Siergiej Buniaczenko, a także o jednostkach Waffen SS stworzonych z mieszkańców Ukrainy, Łotwy, Estonii, jednostkach i legionach ochotniczych w Wehrmachcie i wielu innych. Jednak w wielu częściach autor naprawdę upraszcza problem do porównania dobry-zły, biały-czarny. Zakłada w większości rozdziału, że walczący po stronie Rzeszy zawsze robili to, ponieważ byli „bydlakami” i „degeneratami” lub ponieważ mieli do wyboru albo śmierć w obozie jenieckim, albo przedłużenie życia w ten czy inny sposób. Zresztą wielu aspektów rosyjskiego, i nie tylko rosyjskiego, ruchu narodowościowego autor nie sygnalizuje. Jednak na obronę trzeba powiedzieć, że przecież nie jest to główny cel pracy.

Ostatni rozdział to niejako podsumowanie II wojny światowej dla Rosji, choć oczywiście przedstawia jej konsekwencje dla całej Europy. Polecam zwrócić uwagę na poruszane w tym rozdziale problemy relacji miedzy komunistycznymi kacykami a Stalinem oraz polityki historycznej ZSRR po 1945 roku. W szczególności ciekawe są rozkazy „uciszania” tych, którzy mogliby na zachodzie prowadzić politykę antyradziecką, czyli albo walczyli z bronią w ręku przeciw Armii Czerwonej, albo mogli coś wiedzieć o czasach przed podjęciem oficjalnej walki z Hitlerem. Bardzo ciekawa jest też część rozdziału o radzieckich rozgrywkach w czasie procesu norymberskiego, aby żadne niepożądane informacje nie wydostały się do opinii publicznej.

Ocena

Należy stwierdzić, że książka Richarda Overy’ego zasługuje na uwagę choćby ze względu na język, narrację i zwięzłość tekstu. Forma książki jest przejrzysta, a jej budowa i dobór rozdziałów oraz ich tematyki zasługuje na szczególną uwagę. Autor w wielu sprawach używa zbyt dużych i za szeroko zarysowanych uogólnień. Książka na pewno jest skierowana dla odbiorców z pewnym oczytaniem i wyrobieniem historycznym. Mimo to i mimo upływu kilkunastu lat od jej pierwszego wydania polecam ją wszystkim zainteresowanym wojną na wschodzie, choćby po to, aby poukładać wiedzę, trochę ją sprawdzić i z czystej badawczej uczciwości dowiedzieć się, co na ten temat napisał ten świetny i znany autor.

Richard Overy, Krew na śniegu. Rosja w II wojnie światowej
Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2009, ss. 322.
Tytuł oryginalny: Russia’s War: Blood upon the Snow
ISBN-978-83-245-8750-6