Czy Uług Beg musiał zginąć?

Tamerlana zalicza się do największych zdobywców w dziejach Azji Środkowej. Jego podboje odcisnęły trwałe piętno na historii całego regionu. Zbudowane w pośpiechu imperium po śmierci twórcy w 1405 roku zaczęło jednak chylić się ku upadkowi. Utrzymanie jedności spoczęło na barkach młodszych książąt – synów i wnuków wielkiego wojownika. Szybko stało się jasne, że największą siłą dysponuje panujący na wschodzie Szahruch. W roku 1409 udało mu się przy pomocy swoich wojsk opanować Samarkandę. Jako namiestnika w mieście osadził piętnastoletniego syna, Muhammeda Taragaja ibn Szahrucha, znanego lepiej jako Uług Beg. Do dziś pozostaje on jedną z najtragiczniejszych postaci w dziejach Azji Środkowej. Zamordowany w 1449 roku, przeżył ojca jedynie o dwa lata, jednak czasy jego panowania uważane są za złoty okres kulturalnego rozkwitu Samarkandy. Czy śmierć emira-astronoma była nieunikniona?

Zobacz też: Emir-filozof na tronie stepu. Rządy Uług Bega w Azji Środkowej.

Władca niesamodzielny

Niedoświadczony Uług Beg nie miał dość siły i autorytetu, aby samodzielnie utrzymać namiestnictwo w Samarkandzie. Szahruch doskonale zdawał sobie z tego sprawę, dlatego oddelegował mu do pomocy dawnego towarzysza Tamerlana – Szahmalika. Jego głównym zadaniem było służenie radą młodemu władcy i udzielanie mu wsparcia. Widząc jednak słabość namiestnika, powoli zaczął zdobywać niezależną pozycję i występować publicznie, jako realny władca rządzący w imieniu Szahrucha. Młody i niedoświadczony Uług Beg został zepchnięty na boczny tor i tam pozostawał pod dominującym wpływem opiekuna.

Wysłało to jednoznaczny sygnał do przywódców plemiennych i arystokratów: nowy namiestnik jest człowiekiem słabym i niezdolnym do sprawowania rządów silnej ręki. Nie mógł się wówczas poszczycić przerażającą sławą dziadka czy talentami strategicznymi ojca. Wychowany wśród uczonych, zainteresowania kierował w stronę matematyki i astronomii, nie zaś intryg dworskich czy wojskowości. Był więc postacią nietypową wśród stepowych książąt. Nie można jednak powiedzieć, że Timurydzi całkowicie odcięli się od nauki i kultury, a młody władca stanowił szlachetny wyjątek. Pomimo że Tamerlan najprawdopodobniej do końca życia pozostał niepiśmienny, chętnie otaczał się ludźmi wykształconymi i z lubością przysłuchiwał się ich dyskusjom.

W przypadku Uług Bega relacje między ludźmi nauki a władcą układały się inaczej. Emir był doskonale wykształcony, a dysputy naukowe przedkładał nad podboje. W oczach ówczesnych elit wojskowych mogło to wyglądać na przejaw słabości i niezdolności do zaprowadzenia porządku. Nie tylko żołnierze byli jednak sceptyczni wobec nowego namiestnika Mawarannahru. Podczas swoich rządów w Samarkandzie Szahmalik toczył nieustanną walkę z wpływami miejskiej arystokracji. Możni urośli w siłę podczas panowania Tamerlana, który większość łupów wojennych przeznaczał na rozbudowę i utrzymanie stolicy. W tym czasie ich bogactwo i polityczne ambicje stawały się zagrożeniem dla dominacji Timurydów. Zmagania te w większości zakończyły się sukcesem, ograniczając polityczne ambicje mieszczan, spowodowało to jednak, że pozostali niechętni Uług Begowi – widzianemu jedynie jako marionetka w rękach najpierw Szahmalika a później Szahrucha, niemal zupełnie pozbawiona realnych wpływów.

Wojenna sława?

Ponowne zjednoczenie ziem imperium Tamerlana stało się najważniejszym celem polityki zagranicznej jego następców. Walki z ościennymi władcami były ponadto doskonałą okazją, by zdobyć sławę i prestiż. Na Uług Begu jako samodzielnym władcy Mawarannahru (od 1413 roku, kiedy Szahmalika ustanowiono namiestnikiem Chorezmu) ciążył obowiązek odzyskania sąsiednich ziem. Największym sukcesem militarnym emira była wyprawa przeciw Mogulistanowi. Powracając jako tryumfator z niełatwej kampanii przeciw koczownikom, został uroczyście przyjęty w Heracie przez Szahrucha. Świętowanie nie trwało jednak długo.

Panujący w Złotej Ordzie chan Borak wysunął roszczenia wobec północnych ziem znajdujących się pod władzą Timurydów. Taka zniewaga nie mogła pozostać bez odpowiedzi. Uług Beg powrócił do Samarkandy, aby przygotować wyprawę karną przeciwko Mongołom. Dodatkowym wsparciem miał być kontyngent dowodzony przez Dżukiego – jednego z młodszych braci Uług Bega. W starciu z Tatarami oddziały Mawarannahru poniosły jednak druzgocącą klęskę. Głównodowodzący zupełnie stracili kontrolę nad podległymi żołnierzami i ostatecznie zmuszeni zostali do ucieczki. Wydarzenia te znacząco osłabiły wpływy emira. Niemal zapomniano o niedawnym zwycięstwie w Mogulistanie, w najwyższych kręgach dowódczych rozmawiano jedynie o starciu ze Złotą Ordą. Pokonane wojska wróciły do Samarkandy, gdzie już czekał Szahruch. Do odpowiedzialności pociągnięto wszystkich oficerów z Uług Begiem włącznie. Emira pozbawiono namiestnictwa i politycznych uprawnień. Do śmierci ojca w 1447 roku nie wyruszył już na żadną wyprawę wojenną. Nie interweniował nawet wówczas, gdy grupy koczowników napadały na osady wzdłuż północnych granic Mawarannahru. Dla przyzwyczajonych do rządów silnej ręki plemion takie zachowanie władcy było niezrozumiałe. Po druzgocącej klęsce z Tatarami emir stracił zaufanie armii i przywódców plemiennych. Stało się jasne, że nie może liczyć na poparcie wojska. Pozbawionemu autorytetu i zdolności militarnych Uług Begowi niezwykle trudno było znaleźć oparcie dla swoich rządów.

Konflikt z duchowieństwem

Zainteresowania i talenty Uług Bega, zamiast na bieżącą politykę, skierowane były na działalność naukową. Jego racjonalizatorskie poglądy nie znalazły jednak poparcia wśród muzułmańskiego duchowieństwa. Władca mało angażował się w życie religijne, co szczególnie silnie kontrastowało ze świeżą pamięcią o działalności Tamerlana. Emir hojnie wspierał budowę meczetów i medres, zyskując poparcie wielu gorliwych muzułmanów. Nawet jeśli podczas swoich wypraw dość liberalnie traktował zasady islamu, zapamiętany został jako wielki mecenas fundujący wspaniałe obiekty sakralne.

Uług Beg kierował środki państwowe na badania, ponieważ uważał, że jedynie nauki ścisłe pozostają wieczne, i szeroko popierał rozwój edukacji. Część badaczy uważa, że emir poważnie myślał o dopuszczeniu kobiet do nauki i większego udziału w życiu społecznym. Poglądy te były szczególnie śmiałe, jeśli wziąć pod uwagę, że głosił je piętnastowieczny władca stepów Azji Środkowej. Tego typu przekonania postawiły władcę w silnej opozycji wobec duchowieństwa. Swoboda obyczajów w Samarkandzie osiągnęła rozmiary, o jakich nikomu wcześniej się nie śniło. Nawet najwyższy przedstawiciel duchowieństwa – szajch al-islami – urządzał huczne uczty. Podczas wielu takich spotkań nie stroniono od alkoholu i towarzystwa kobiet. Wszystko to sprawiło, że emir znalazł się w ostrym konflikcie ze zwolennikami ścisłego przestrzegania norm religijnych.

Spisek

Uług Beg często uważany jest za jedną z najtragiczniejszych postaci w historii Azji Środkowej. Wybitny intelektualista żyjący w cieniu ojca z całą pewnością nie był typowym władcą stepowego państwa. Pod koniec życia trudno mu było oprzeć rządy na którejkolwiek grupie społecznej. Wyżsi oficerowie cały czas mieli w pamięci druzgocącą klęskę podczas wyprawy przeciw Złotej Ordzie. Słabość i brak talentu strategicznego sprawiły, że Uług Beg nie cieszył się zbytnim poważaniem wśród plemiennej arystokracji wojennej. Zdawało się, że bardziej niż sprawowaniem władzy zainteresowany był prowadzeniem badań nieba. Niemal od początku sprawiał wrażenie niesamodzielnego i pozbawionego większych ambicji. W przeciwieństwie do wielu innych udzielnych władców nigdy nie zbuntował się przeciw decyzjom ojca. Nawet pozbawiony namiestnictwa nad Samarkandą przyjął decyzję z pokorą i poddał się woli suwerena. W przeciwieństwie do Tamerlana nie cieszył się również wsparciem duchowieństwa. Poświęcając się astronomii, zupełnie zignorował wpływy radykalnych muzułmanów, co w przyszłości miało zaowocować spiskiem.

Zamach na życie Uług Bega w dużej mierze inspirowany był przez koła klerykalne sprzymierzone z synem emira Abd al-Latifem. Osamotniony władca wydawał się nie pasować do czasów, w jakich przyszło mu żyć. Wybitny uczony stojący na czele państwa zjednoczonego przez przodków strachem i terrorem musiał czuć się wyalienowany. Otoczony przez wrogów, oparcie znajdował jedynie w osobie ojca. Śmierć Szahrucha była ogromnym zaskoczeniem. Stało się oczywiste, że bez silnego wsparcia z zewnątrz Uług Beg zostanie obalony.

Po przegranej konfrontacji z synem emir miał na zawsze wycofać się z życia politycznego Samarkandy. Najpierw jednak, za zgodą potomka, miał udać się na pielgrzymkę do Mekki. Według relacji Muhammeda Mirchonda podczas postoju w zajeździe zabójca imieniem Abbas odciął Uług Begowi głowę, a członkowie świty emira biernie się przyglądali. Nikt nie stanął w obronie władcy. Zakończony sukcesem zamach w 1449 roku nie był dla nikogo niespodzianką. Tego rodzaju podstępne walki w łonie dynastii nie były niczym nowym w Mawarannahrze. Wraz ze śmiercią Uług Bega zakończyła się pewna epoka w dziejach Azji Środkowej. Samarkanda straciła pozycję dominującego ośrodka naukowo-kulturalnego regionu. Po dziesięcioleciach rozkwitu nastąpił gwałtowny regres, którego nigdy nie udało się zatrzymać.

Bibliografia:

Бартольдъ В. В., Улугбекъ и его время, Петроград, 1918 r.
Gafurow B., Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Warszawa, 1978 r.
Каримова К., Самарканд. Город и легенды, Ташкент, 2009 r.
Łukawski Z., Dzieje Azji Środkowej, Kraków, 1996 r.
Składankowie M. B., Serce Azji, Warszawa, 1976 r.